Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsində qazandığı tarixi Qələbə, 2020-ci il noyabrın 10-da imzalanmış üçtərəfli Bəyanat Ermənistanla Azərbaycan arasında 30 ilə yaxın mövcud olmuş silahlı münaqişəyə son qoyub. Prezident İlham Əliyevin həmin gecə Azərbaycan xalqına müraciətində qeyd etdiyi kimi, 10 noyabr ölkəmiz üçün tarixi bir gündür. Dövlət başçımız bildirib ki, indicə imzalanmış üçtərəfli bəyanat məsələnin həlli istiqamətində son nöqtə olacaq.

Ölkəmizin qazandığı tarixi zəfər təkcə münaqişəni həll etməyib, həm də “Dağlıq Qarabağ” sözünün tarixin arxivinə göndəril­məsi ilə nəticələnib. Laçın rayonunun işğal­dan azad olunması münasibətilə 2020-ci ilin dekabrın 1-də xalqa müraciət edən Prezident İlham Əliyev bu istiqamətdə də öz fikirlərini doğma xalqı ilə bölüşüb. Cənab İlham Əliyev deyib: “Bir daha demək istəyirəm ki, artıq “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” termini arxa­da qalıb. Məsləhət görmürəm ki, bu termin artıq dillərdə olsun. Ancaq tarix haqqında danışanda, əlbəttə ki, bu termindən istifadə etmək olar”.

Ümumiyyətlə, biz tarixə boylandıqda orada “Dağlıq Qarabağ” terminini görə bil­mirik. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının 1985-ci ildə istehsal etdiyi “Qanlı zəmi” bə­dii filmində xalq qəhrəmanı Qaçaq Nəbinin dediyi məşhur sözlər var: “Arazın o tayı da, bu tayı da mənim doğma el-obamdır. Elin də o başı, bu başı olmaz. Bunu sırğa elə, as qu­lağından”. Həmin sözləri bir qədər dəyişərək deyə bilərik ki, Vətəni arana, dağa, aşağıya, yuxarıya bölmək olmaz. Vətən elə Vətəndir. Qarabağın dağı da, aranı da Vətəndir.

“Dağlıq Qarabağ” termini siyasi döv­riyyəyə bolşeviklər tərəfindən daxil edilib. 1923-cü ilin iyulun 7-də Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə ölkə­mizin tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vi­layəti yaradılıb. Muxtar vilayət bu bölgəyə Rusiya imperiyasının 1828-ci ildə imzalan­mış Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra İrandan, Yaxın Şərqin digər yerlərindən kö­çürdüyü ermənilər üçün qurulub. DQMV-nin inzibati sərhədləri elə cızılıb ki, orada müm­kün qədər çox erməni yaşamış olsun. Bu vi­layətin yaradılması Azərbaycan dövlətinin altına qoyulmuş mina idi. Bu mina nə vaxtsa işə düşməli idi. Onun işə düşməsi 1987-ci ilin noyabrın 18-də Sov.İKP MK-nın Baş katibi Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri, SSRİ Elmlər Akademiyasının aka­demiki Abel Aqanbekyanın Fransanın “Hu­manite” qəzetində dərc olunan müsahibəsi ilə başlayıb. Həmin müsahibədə başabəla müşavir-akademik deyib: “Mən Qarabağın Ermənistanın tərkibində olmasını istəyirəm. Bir iqtisadçı kimi hesab edirəm ki, Qarabağ iqtisadi cəhətdən Ermənistanla daha çox bağ­lıdır, nəinki Azərbaycanla”.

Separatçı DQMV-nin varlığına Azərbay­can Ali Sovetinin 1991-ci ilin 26 noyabr ta­rixli qərarı ilə son qoyulub. Həmin gün Ali Sovet DQMV-nin ləğv olunması barədə qərar qəbul edib. Vilayətin ərazisi Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibinə daxil edilib. Təxminən, 30 ilə yaxın bu ərazilər Yuxa­rı Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibində olub. Ermənistan üzərində qələbə çaldıqdan sonra işğaldan azad edilmiş ərazilərin yeni bölgüsünün yaradılması zərurəti meydana çıxıb. Dövlər başçımızın Azərbaycan Res­publikasında iqtisadi rayonların yeni bölgüsü haqqında 2021-ci ilin 7 iyul tarixli fərmanına əsasən, işğaldan azad edilmiş ərazilər iki iq­tisadi rayonun – Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının tərkibinə daxil edilib. Hazırda Qarabağ iqtisadi rayonuna Xankən­di şəhəri, Ağcabədi, Ağdam, Bərdə, Füzuli, Xocalı, Xocavənd, Şuşa və Tərtər rayonları, Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonuna isə Cəbra­yıl, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın və Zəngilan ra­yonları daxildir. Azərbaycan Respublikasın­da iqtisadi rayonların yeni bölgüsü haqqında fərman əsasında Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının DQMV-nin yaradılması­nın 98-ci ildönümü günündə yaradılması da, zənnimizcə, təsadüfi sayılmamalıdır.

Azərbaycanın “Dağlıq Qarabağ” termi­nini siyasi dövriyyədən çıxarmaq istəyi həm də Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyasına hesablanıb. Ölkəmiz bununla Qarabağ er­mənilərinə və bölgədə separatizm ocağını yenidən alovlandırmaq istəyən yaxın-uzaq xaricdəki müxtəlif qüvvələrə subliminal me­saj verir. Qarabağın vahid, bölünməz, onun dağı və aranı ilə birgə Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu diqqətə çatdırır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azər­baycanın bu istiqamətdəki səyləri nəticə ver­məkdədir. Məsələn, iyulun 25-də Moskvada Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan xarici iş­lər nazirlərinin görüşündən öncə baş vermiş olay bunun göstəricisi hesab oluna bilər. Belə ki, köməkçisi Rusiya XİN başçısının qulağı­na “keçmiş DQMV” termininin istifadəsinin azərbaycanlıların xoşuna gəlməyəcəyini pı­çıldayır. Mikrofon açıq qaldığı üçün kömək­çinin Sergey Lavrova pıçıldadığı sözlər aydın eşidilir. Bundan sonra Lavrov cəld mikrofonu söndürür. Maraqlıdır ki, Rusiya XİN başçısı görüş zamanı bir dəfə də olsun nəinki “keç­miş DQMV”, ümumiyyətə, Dağlıq Qarabağ sözlərindən istifadə etməyib.

Buna baxmayaraq, Rusiya Müdafiə Na­zirliyi “Dağlıq Qarabağ” termininin istifadə­sindən əl çəkmir. Eyni zamanda, Qarabağ­dakı yer adlarının gerçək, yəni Azərbaycan variantını tələffüz etməkdən də bugünədək yayınır. Rusiya sülhməramlı kontingentinin gündəlik bülletenlərində Xankəndi əvəzinə “Stepanakert”, Xocalı əvəzinə “İvanyan”, Xocavənd əvəzinə “Martuni” sözləri işlədilir.

Burada bir maraqlı məqam da var. Mə­lumdur ki, erməni silahlı birləşmələri Azər­baycanın keçmiş DQMV-yə daxil olmayan rayonlarını da işğal etmişdilər. Onlar işğal müddəti ərzində əvvəllər heç vaxt yaşama­dıqları Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Cəbrayıl, Ağdam, Kəlbəcər və Laçın rayonlarının adla­rına da erməni yarlığı yapışdırıblar. Məsələn, haylar Laçın şəhərinə “Berdzor”, Laçın rayo­nuna isə “Kaşataq” deyirlər. İndi Rusiya Mü­dafiə Nazirliyinin də heç bir hüquqi qüvvəsi, tarixi dayaqları olmayan bu sözlərdən istifa­də etməsi heç bir çərçivəyə sığışmır.

Bundan əlavə, Rusiya sülhməramlı kon­tingentinin Xocalı qəsəbəsində yerləşən qərargahında Rusiya və Ermənistan dövlət bayraqları ilə yanaşı, oyuncaq rejimin əski parçası da “dalğalanır”. Heç bir dövlətin, hət­ta Ermənistanın da işğal dövründə tanımağa cürət etmədiyi, bu gün isə Azərbaycanın əra­zisi olduğunu bəyan etdiyi Qarabağda Rusiya bayrağı ilə yanaşı, hansısa parçanın dalğalan­ması Azərbaycanın suverenliyinə hörmətsiz­lik, Rusiya adına isə utancdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, Rusiya Qarabağ üzərində Azər­baycanın suverenliyini tanıyıb. Bu baxımdan Rusiya sülhməramlı kontingenti Azərbayca­nın ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşmalı, uzun müddətdir yol verdiyi bu təhrifi aradan qaldırmalı və gündəlik bülletenlərində, nə­hayət, düzəliş etməlidir.

Şair RAMALDANOV,
ehtiyatda olan polkovnik

– Bu məsələ dəfələrlə gündəmə gəlib. Bir müddət bundan öncə sülhməramlıla­rın, guya, xəritələrində dəyişiklik etməsinə dair məlumat yayılmışdı. Rusiya tərəfi bunu onlarda olan xəritələrin 1975-cü ildə hazırlanmış xəritələr olması ilə əsaslandır­mağa çalışır. Rusiya Müdafiə Nazirliyi, nazirliyin məsul şəxsləri şifahi nitqlərində və yazılı açıqlamalarında Azərbaycan döv­lətinə hörmət etməli, ölkəmizin bununla bağlı mövqeyini öyrənməli və bu mövqe­dən çıxış etməlidirlər. Bunlar Rusiyanın hansısa ərazi vahidi deyil. Azərbaycana aid yaşayış məntəqələridir. Rusiya özü də Qa­rabağ üzərində Azərbaycanın suverenliyi­ni tanıyıb. Belə olan təqdirdə Azərbaycan hansı toponimlərdən istifadə edirsə, Rusi­yada da əlaqədar qurumlar həmin toponim­lərdən istifadə etməlidirlər.

Bununla əlaqədar olaraq Rusiyaya dəfələrlə irad tutulub. Onların Müdafiə Nazirliyinə, sülhməramlıların komandan­lığına müraciətlər olunub. Ola bilsin ki, onlar bununla Rusiyanın burada hansısa təsirə malik olduğunu göstərmək istəyirlər. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi dəfələrlə qarşı tərəfə təklif edib ki, bizdə olan ger­çək toponimiyaların olduğu xəritələri sizə təqdim edək və sair. Ancaq onlar hələ də bu düzəlişi etməkdən boyun qaçırırlar.

Gəlin, açıq danışaq. Rusiyanın mövqe­yi bizə aydındır. Üçtərəfli bəyanatın təsir mexanizminə malik tərəfi olaraq Rusiya həmin bəyanatın müddəalarının yerinə yetirilməməsinə göz yumur. Qarabağda­kı qanunsuz erməni hərbi birləşmələrinin çıxarılmaması, əksinə silahlandırılması, qanunsuz postların yaradılması kimi hal­lar baş verir. Bu siyahını uzatmaq da olar. Bunlar sülhməramlı missiyaya olmayan və ona zidd yanaşmadır. Belə olan təqdirdə Rusiyanın Müdafiə Nazirliyi səviyyəsində toponimlərdə təhrifə yol verilməsi zəncirin bir halqasıdır. Düşünürəm ki, Azərbaycan hökuməti, nəhayət Rusiya tərəfinə haqlı iradını bildirməlidir.

Səxavət HƏMİD, “Xalq qəzeti”