“Biz Ermənistanın konstruktivliyinə ümid edirik. Əgər onlar konstruktiv olmasalar, biz diplomatik tədbirlərdən başqa hər hansı bir digər tədbirlərə əl atmağı planlaşdırmırıq. Bu qədəri bizə bəsdir. Buna görə, sadəcə, sülh olmayacaq, kommunikasiyalar açılmayacaq. Onlar yenə də təcrid olunacaqlar və onlar bu yeni geosiyasi konfiqurasiyada özlərinə yer tapmalı olacaqlar”. Bu fikirləri Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu il mayın 4-də ADA Universitetinin təşkilatçılığı ilə Şuşada keçirilmiş, ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusunda dördüncü beynəlxalq konfransdakı çıxışında deyib.

Bu gün Prezident İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Brüsseldə Avropa İttifaqı Şurasının rəh­bəri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə yenidən bir araya gələcəklər. Dövlətimizin başçı­sı yuxarıda diqqətə çatdırdığımız fikirləri səsləndirəndə isə Azərbaycan və Ermə­nistanın xarici işlər nazirlərinin Vaşinq­tonda mayın 1-dən başlanmış dördgünlük danışıqları davam edirdi. Yeri gəlmişkən, həmin danışıqlar Azərbaycan–Ermənis­tan münasibətlərinin tənzimlənməsi üzrə kollektiv Qərb vasitəçiliyinin ilk baxışdan iflasa uğradığına dair düşüncələrin for­malaşdığı bir vaxta təsadüf edirdi. Belə bir durumda XİN rəhbərlərinin görüşünün təşkili bu qənaəti formalaşdırdı ki, ABŞ özünü ayrıca vasitəçi kimi təqdim etmək­dədir. Lakin mayın 14-də Brüsseldə Azər­baycan və Ermənistan liderlərinin görüşü və görüş əsnasında baş verənlər göstərdi ki, Birləşmiş Ştatların təşəbbüsü kollektiv Qərb nizamlanması çərçivəsindədir.

***

Bəli, hazırda Vaşinqton Qərb for­matı müstəvisində liderliyə can atmaqdadır. Brüssel raundunun ABŞ is­tiqaməti barədə də söz açacağıq. Hələlik isə bildirək ki, bu görüşün təşəbbüskarı qismində Avropa İttifaqı, daha doğrusu, Avropa İttifaqı Şurasının rəhbəri Şarl Mişel çıxış etməkdədir. Yeri gəlmişkən, Ş.Mişe­lin vasitəçiliyinin iki Cənubi Qafqaz ölkəsi arasındakı münaqişəli duruma ədalətli yanaşma baxımından mühüm nəticələr verdiyini də yada salmalıyıq. Nəzərə al­malıyıq ki, 44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan–Ermənistan nizamlaması baxımından təşəbbüsə yiyələnmiş Rusi­yanın, belə demək mümkünsə, “təkhaki­miyyətliliyinə” məhz Aİ Şurasının rəhbəri son qoymuşdu. 

Əlbəttə, vəziyyətin belə alınmasında Kremlin Bakı-İrəvan tənzimləməsi üzrə bir sıra məsələləri gələcəyə saxlamaq, vaxt udmaq, danışıqlar prosesini uzatmaq niy­yəti də öz sözünü demişdir. Təbii ki, Azər­baycanın 44 günlük müharibədən sonrakı hücum diplomatiyası da xüsusi təsiredici mexanizm olaraq vurğulanmalıdır. Bakı­nın dirənişi və konkret nəticə almaq əzmi qarşılığında Rusiyanın vasitəçi fəaliyyət­sizliyini konpensasiya edəcək tərəf olmalı idi ki, bu mənada Qərb nizamlama xətti meydana çıxdı və Ş.Mişel bu xətt daxilin­də öz üzərinə düşən missiyanı layiqincə yerinə yetirməyi bacardı.

Ümumən, Ş.Mişeli 30 ildən artıq bir müddətdə davam edən Azərbaycan-Er­mənistan danışıqları baxımından ən ədalətli vasitəçi qismində dəyərləndir­mək mümkündür. 2022-ci ilin oktyabrın­da Praqa sammitindən sonra Fransanın ermənipərəst mövqeyi səbəbindən sülh prosesi iflasa uğrayanda da Azərbaycan dövləti Aİ Şurasının rəhbərinin missiya­sına hörmətlə yanaşdığını bəyan etmiş, durumu anlayışla qarşılamışdı. 

Bəli, dövlətimizin başçısı İlham Əliyevözü də müxtəlif çıxışlarında Ş.Mişelin Bakı ilə İrəvan arasında sülhün yara­dılmasına yönələn xidmətlərini yüksək qiymətləndirdiyini bildirib. Prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevin bildirdiyi kimi: “Biz Avropa İttifaqı Şurasının Prezi­denti Şarl Mişelin komandasının Ermənis­tan və Azərbaycan arasında ikitərəfli sülh müqaviləsi danışıqlarına və dövlətlərarası normallaşmaya kömək etməsini yüksək qiymətləndiririk. Prezident İlham Əliyev bununla bağlı Azərbaycanın mövqeyini dəfələrlə bəyan edib”. 

Qeyd edək ki, H.Hacıyev özünün “Twitter” sosial şəbəkəsindəki hesabında paylaşdığı bu fikirləri 2022-ci ilin avqustun 31-də Azərbaycan və Ermənistan liderlə­rinin Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçirilmiş sayca dördüncü görüşü əsnasında bildir­mişdi. Hazırda eyni formatdakı təmasların sayı yeddidir. Bugünkü görüş isə sayca səkkizinci olacaq. 

Əlbəttə, 2022-ci ilin dekabrına plan­laşdırılmış, ancaq baş tutmayan bir görüş təşəbbüsünün mövcudluğunu da vurğula­malıyıq ki, az əvvəl Qərb vasitəçiliyi baxı­mından iflasın yaşandığını bildirdikdə, məhz həmin təmasın reallaşdırılmaması­nı nəzərdə tutmuşduq. Belə ki, oktyabrın 6-da gerçəkləşmiş Praqa sammitinə qatı­lan Fransa Prezidenti Emmanuel Makron cəmi iki həftə sonra Azərbaycanı Ermə­nistan ərazisini işğal etməkdə günahlan­dırmışdı. Mövcud kontekstdə Bakı-Paris münasibətlərində ziddiyyətlər yaşanmış, Ermənistanın baş naziri N.Paşinyan isə bildirmişdi ki, dekabrın 7-ə nəzərdə tu­tulmuş görüşdə yalnız Prezident Makron qatılacağı təqdirdə iştirak edəcək. Təbiidir ki, Paşinyanın bu şərti ölkəmiz tərəfindən qəbul olunmamış, beləcə barəsində söz açdığımız iflas gerçəkləşmişdi. 

***

Hazırda Qərb vasitəçiliyini iflas təh­lükəsinin gözləmədiyini ehtimal etmək mümkündür. Birincisi ona görə ki, Ş.Mişelin ədalətli vasitəçiliyi həm də səmərə verib. Bu baxımdan, ilk növbədə, haqqında danışdığımız Praqa sammitində Ermənistanın Azərbaycanın ərazi bütöv­lüyünü tanıdığını vurğulamalıyıq. Söhbət İrəvanın müəyyən qədər də olsa, konst­ruktivliyə meyilli olmasından gedir. Əlbət­tə, buna məcburi konstruktivlik də demək mümkündür. Çünki ötən ilin dekabrındakı iflasdan sonra İrəvan çox çalışdı ki, başqa müstəvilərdə yeni reallıqlar yaratsın. La­kin buna nail olmadıqda yenidən masa­ya əyləşmək məcburiyyətində qaldı. İndi isə eyni əməllərini masaya əyləşənədək davam etdirir. Çox güman ki, görüş za­manı da spekulyasiyalara baş vuracaq. Ancaq görünən budur ki, “istəyinə” nail ola bilmir və bilməyəcək. Məlum olduğu kimi, mayın 14-də keçirilmiş görüşdə baş nazir Ermənistanın Qarabağ da daxil ol­maqla, 86,6 min kvadratkilometr ərazidə Azərbaycanın suveren hüquqlarını tanıdı. N.Paşinyan ölkəsini mövqeyini sonrakı açıqlamalarında da dilə gətirdi. Yəni, heç nə edə bilmədi.

Hazırkı danışıqlar formatını iflasın gözləmədiyi ilə bağlı ehtimal irəli sürərkən, onu da düşünmək lazımdır ki, kollektiv Qərb özünün vasitəçilik missiyası üzə­rində, necə deyərlər, əsməkdədir. Cənu­bi Qafqazda maraqlı olan qlobal aktorlar yaxşı anlayırlar ki, uğursuzluq Rusiyanın bölgədə yenidən aktivləşməsi reallığını doğura bilər. Əslində buna aktivləşmək düşünəcək demək olmaz. Sadəcə, Mos­kva Qərbin uğursuzluğu fonunda hazırkı status-kvonu qorumağa çalışacaq. Belə­liklə, bölgəyə təsir imkanlarını saxlamağı hədəfə alacaq. Bu isə Qərbə sərf etmir. Ona görə çalışır ki, Azərbaycanla Ermə­nistan arasında sülh müqaviləsi imzalan­sın, anlaşılmaz məsələlər tezliklə yoluna qoyulsun. 

Əlbəttə, Qərb Cənubi Qafqaz siyasi akvatoriyasındakı proseslərə öz baxış bucağı ilə baxmaqdadır. Bu yanaşma son dərəcə diplomatikdir, onda danışıqlardakı ani uğursuzluqdan, yaxud nəticəsizlikdən ruhdan düşməmək əzmi var. Ona görə Qərb özünün rıçaqları ilə İrəvana müəy­yən təzyiqlər göstərir. Belədə sual yara­nır: Ermənistan sülh prosesindən yayın­maq üçün hansı üstünlüyə malikdir? Sual ritorikdir, çünki cavabı məlumdur. İrəva­nın üstünlük anlamında heç bir dividendi yoxdur. Ancaq kor iddiası var ki, onu da 2020-ci ilin noyabrından bu yana müxtə­lif şəkildə ortaya qoymaqdadır. İddianın katalizatoru qismində Ermənistanın xaric­dəki havadarları, erməni lobbi və diaspor təşkilatları, əlbəttə, Fransa çıxış edir.

***

Danışıqlar prosesində hər dəfə yeni reallıqlar formalaşdırmaq, anti-Azərbaycan ritorikasını işə salaraq bunu masa üzərinə gətirmək yolu tutan Ermənistan hakimiyyətinin, müəyyən mənada Qərbi Rusiya ilə şantaj etdiyi­ni də düşünmək mümkündür. Yəni, baş nazir Nikol Paşinyan administrasiyası bir tərəfdən Moskvaya yaxınlaşmağa ehtiyat edir, digər tərəfdən elə görüntü yaradır ki, sanki hər an Kremlin qucağı­na düşə bilər. Beləliklə, Qərbin ölkəmizə təzyiq göstərməsinə, Bakının yolundan döndərilməsinə ümid bəsləyir. Ermənis­tan hakimiyyətinin konstruktivliyə meyili də əslində həmin ümidlərin boşa çıxması kontekstində meydana çıxan reallıqdır. Hesab edirik ki, Azərbaycan Preziden­ti İlham Əliyevin iyulun 11-də keçirdiyi müşavirədə söylədikləri həm də bu kimi davranışlardan əl çəkilməsinin vacibliyini vurğulayan xatırlatma idi: “Əksinə, bizə qarşı tuşlanmış bütün oxları sındırıb öz ləyaqətimizi və maraqlarımızı qoruya bil­mişik, daha əlavə sözlərə ehtiyac yoxdur, hər şey göz qabağındadır. Necə deyərlər, dərinə getmək istəmirəm, amma bunu ar­tıq hər kəs görür, görməlidir və bilməlidir ki, Azərbaycanla hədə-qorxu, ultimatum dili ilə heç kim danışa bilməz və hesab edirəm ki, bundan sonra belə cəhdlər də olmayacaq”.

Bəli, Ermənistanın indiyədək nümayiş etdirdiyi pozitiv məqamların hamısı böyük ölçüdə Azərbaycanın prinsipialığından, qətiyyətindən və bunun nəticəsində orta­ya qoyduğu gücdən qaynaqlanıb. Ölkə­miz bugünkü danışıqlarda da güclü və deməli diktə edən tərəfdir. Qarşı tərəf də bunu yaxşı dərk edir. Sadəcə, Ermənistan rəhbərliyi hazırda məcburiyyət qarşısında razılaşdığı Qərb vasitəçiliyi kontekstində yeni reallıqlar formalaşdırmaq niyyətin­dən də çəkmir. 

Ümumən, onu da deməliyik ki, hazırda Ermənistanın avantürizmini şərtləndirən bir sıra məqamlar var. Birincisi, ölkənin mövcud vəziyyətlə barışmaq istəməmə­si, 44 günlük müharibənin rüsvayçı nəti­cələrini minimallaşdırmaq istəyi, Qarabağ ambisiyaları və s. İkincisi, beynəlxalq dairələrin Cənubi Qafqaz siyasi akvatori­yasına marağı, onların regionda rəqabət aparmaq əzmi. Bu trayektoriyada Qərbin Rusiyanı bölgədən sıxışdırmaq istəklərini artıq vurğuladıq. Ermənistan isə mövcud platformada mətləbdən yayınmaq, ma­nevr cəhdlərinə baş vurur. Bu cəhdlərin səmərəsizliyi isə gün kimi aydındır. 

***

Bəs, bugünkü Brüssel görüşündən hansı gözləntilər var? Əlbəttə, ən böyük gözlənti sülhdür. Heç olmasa, sülh yolunda ciddi irəliləyişin əldə olun­ması. Bu, nə dərəcədə mümkündür. Bu istiqamətdə həm pozitiv, həm də neqativ məqamlar mövcuddur. İlk diqqət çəkən məqam Cənubi Qafqaz liderlərinin təma­sının vaxtının tezləşdirilməsidir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərinin görüşü iyulun 21-də nəzər­də tutulurdu. İndiyədək belə bir hal ya­şanmamış, əksinə nəzərdə tutulan vaxtın daha irəli çəkilməsi olmuşdu. Hazırkı du­rum nədən xəbər verir, konkret söyləmək çətindir. Ancaq ehtimal etmək olar ki, ra­zılaşdırılmış müəyyən ciddi məqamlar var və görüş həmin məqamların tez bir zamanda rəsmiləşdirilməsi məqsədi daşı­maqdadır. Əlbəttə, bəzi detalların dərhal dəqiqləşdirilməsinə duyulan ehtiyac amili də vurğulanmalıdır. 

İkinci məqam. Azərbaycan və Ermə­nistan rəhbərlərinin görüşünün dəqiq ta­rixinin artıq bilindiyi bir vaxtda ABŞ Dövlət Departamentinin rəhbəri Antoni Blinkenin hər iki ölkə liderinə zəngi də maraq do­ğurmaqdadır. Bu, bir daha onu göstərir ki, Vaşinqton kollektiv Qərbin Cənubi Qafqaz tənzimləməsi üzrə vasitəçilik missiyasın­da özünün öncül mövqe tutduğunu nüma­yiş etdirir. Bir qədər əvvəl barəsində söz açdığımız Brüssel raundunun Vaşinqton təmayülü də məhz budur.

***

Azərbaycan və Ermənistan lideləri­nin sonuncu görüşü bu il iyunun 1-də Kişineuda Avropa Siyasi Birliyinin zirvə toplantısında gerçəkləşmişdir. Hər iki ölkənin xarici işlər nazirlərinin sonun­cu görüşü isə iyunun 27-29-da Birləşmiş Ştatların paytaxtında baş tutdu. Təcrü­bəyə söykənsək, görərik ki, XİN rəhbərlə­rinin bu il mayın 1-4-də ABŞ-da bir araya gəlməsindən sonra, həmin ayın 14-də ölkə liderlərinin Brüsseldəki təmasında konkret irəliləyişə nail olunmuşdu. Söhbət Ermənistanın baş nazirinin Qarabağ da daxil olmaqla, Azərbaycanın 86,6 kvad­ratkilometrlik ərazidə suveren hüquqlarını tanıdığını bildirməsindən gedir. Görünür, indi Blinkenin zəngi, belə demək müm­künsə, incəliklərin yenidən nəzərdən ke­çirilməsi məramından irəli gəlir. Deməli, bu gün daha ciddi irəliləyişlərin qeydə alı­nacağını proqnozlaşdırmaq mümkündür. O da mümkündür ki, Dövlət Departamen­tinin rəhbəri Azərbaycan və Ermənistan liderlərinə zəng etməklə, həmin nəticələri riskə atmaq istəmədiyini ortaya qoyur. 

Əvvəldə də vurğuladıq ki, Azərbaycan Brüssel formatı çərçivəsindəki bugünkü danışığa üstün tərəf kimi gəlib. Üstünlüyü ifadə etmək baxımından Prezident İlham Əliyevin 11 iyul müşavirəsində səsləndir­diyi fikirlər müstəsna əhəmiyyətə malikdir: “Bizim sülh danışıqları ilə bağlı mövqe­yimiz aydındır, məntiqlidir, beynəlxalq hüquqa əsaslanır. Hesab edirəm ki, bu prinsiplə, beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri əsasında sülh müqaviləsi imza­lana bilər. Hər halda mən hesab edirəm ki, belə imkanlar var. Son danışıqlar ra­undları və bir neçə gündən sonra nəzər­də tutulan yüksək səviyyəli təmaslar bir məqsədi güdür ki, biz sülh anlaşmasına daha da yaxınlaşaq. Biz bunu arzulayırıq, bunu təşəbbüskar kimi irəli sürmüşük. An­caq yenə də deyirəm, hər şey bizdən asılı deyil, qarşı tərəf də buna hazır olmalıdır və sözdə ifadə etdiyi prinsipləri kağız üzə­rinə də keçirməlidir”. 

Deməli, ən böyük gözlənti razılaşdırıl­mış konkret məqamların kağız üzərində ifadəsini tapmasıdır. Bu baş verəcəkmi, irəliləyişlər yalnız şifahi formada açıqla­nacaq, yoxsa heç bir nəticə olmayacaq, məsələ barədə fikir yürütmək çətin olsa da, hər bir halda Aİ Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçiriləcək bugünkü görüş, ümumən nikbinlik üçün əsas ver­məkdədir. 

Ə.CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”