İyunun 1-də Kişineuda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan, Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişel, Almaniya kansleri Olaf Şolts və Fransa Prezidenti Emmanuel Makron arasında keçirilən qeyri-rəsmi görüş Hayastanda ciddi əndişə yaradıb. Görüşdə hər hansı konkret razılığın əldə olunmadığına, o cümlədən, hansısa sənədin imzalanmadığına baxmayaraq, hayların radikal kəsimi Azərbaycanla istənilən normallaşmanın qeyri-mümkünlüyünü və buna qarşı çıxacaqlarını bildirirlər. Obrazlı desək, daş atıb başlarını tuturlar.
Belə yaramazlardan biri Qarabağdakı separatçı rejiminin sabiq “dövlət naziri” Ruben Vardanyandır. O, Kişineu görüşünün keçirildiyi gün – iyunun 1-də “Artsax təhlükəsizlik və inkişaf cəbhəsi” adlı qondarma ictimai hərəkatının təsis yığıncağında bildirib ki, dünya Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın həyata keçirmək istədiyi plana tabe olmayacağını anlamalıdır.
Maraqlıdır ki, Vardanyan bu ilin fevralında Azərbaycanın israrlı tələbindən sonra öz “vəzifəsindən” istefa verməyə məcbur olsa da, qondarma “hökumət”in adından danışmağa cəhd edib: “Bu, təkcə “Artsax hökuməti”nin deyil, öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmağa hazır olan bütün xalqın (?) mövqeyidir. Bu mövqenin eşidilməsi, Ermənistanın və erməni dünyasının ona qoşulması vacibdir”.
O vurğulayıb ki, təşəbbüskarlar “təhlükəli laqeydliyə və biganəliyə qalib gələrək” ideya ətrafında birləşmək üçün hərəkata başlayıblar: “Biz, həmçinin ictimai hərəkat vasitəsilə “hökumət”in qəbul etdiyi qərarlara təsir göstərmək niyyətindəyik. Bu təzyiq dağıdıcı və ziyanlı deyil, sağlam və faydalı olmalıdır”.
Yığıncaqda gizli səsvermə yolu ilə qondarma “ictimai hərəkat”ın şurasının tərkibi seçilib və haylara müraciət qəbul edilib. “Artsax xalqı” ciddi ontoloji (varlıq) çağırışlarla üzləşib. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistanın indiki hakimiyyəti Azərbaycanın 86,6 min kvadratkilometrdə ərazi bütövlüyünü tanıyaraq “Artsax”ı açıq şəkildə düşmənə təslim edir. Bu, həlledici andır, gecikmə geridönməz nəticələrə səbəb olacaqdır. Tariximizin bu dağıdıcı gedişatını yalnız 1988-ci il milli oyanış və mübarizə ruhunun bərpası yolu ilə dayandırmaq olar”, –deyə müraciətdə vurğulanır.
***
Radikal-revanşist kəsimin daha bir nümayəndəsi, 1998-2008-ci illərdə xarici işlər naziri olmuş, hazırda Civilitas Fondunun təsisçisi Vardan Oskanyan da dilə gəlib. Hazırda 68 yaşı olan, buna baxmayaraq iflic xəstəliyi səbəbindən çox qoca görünən, ayaq üstdə güclə dayanan Hələb ermənisi “Mediamaks” üçün məqaləsində yazıb: “2018-ci ildə hakimiyyət dəyişikliyindən – seçimin yanlış edildiyi artıq bəlli olandan sonra erməni xalqı dayanmadan alçaldılma dövrünə qədəm qoyub. 44 günlük müharibədəki ağır məğlubiyyətin rüsvayçılığın zirvəsi olduğu güman edilirdi. Ancaq Nikol Paşinyan “Artsax”ı əvvəlcə şifahi şəkildə Azərbaycana təhvil verəndə məlum oldu ki, bu belə deyil. Şübhəsiz ki, onu tezliklə yazılı şəkildə də təhvil verəcək. ABŞ-ın Azərbaycan Prezidentinin “Artsax hakimiyyəti”nin amnistiyasına dair xoş niyyətini alqışlaması bizim üçün daha bir aşağılanma, daha bir rüsvayçılıq damcısı oldu”.
V.Oskanyan əlavə edib ki, ABŞ-ı ittiham etməyə ehtiyac yoxdur: “Burada bir günahkar var. O da Ermənistanın indiki hakimiyyət orqanlarıdır. Bu rüsvayçılıqdan qurtulmağın və vəziyyəti kökündən dəyişməyin yeganə yolu xalq təzyiqi ilə bu hakimiyyəti istefaya məcbur etməkdir. Hesab edirəm ki, bu gün bütün ermənilərin Ermənistan hakimiyyətinin etdiyi bu tarixi ədalətsizliklərə (?) qarşı səsini ucaltmaqdan və “Artsaxın təslim edilməsi” prosesindən imtina etmək tələbindən başqa prioriteti yoxdur”.
Hayların sabiq baş diplomatının fikrincə, Ermənistan Azərbaycanla hər hansı sənəd imzalamaqdan yayınmaq şansına malikdir: “Bunun hamı üçün çox aydın başa düşülən və əsaslı səbəbləri var. Lakin Nikol Paşinyan hər hansı sənədi imzalamaq istəyirsə, Qarabağın gələcək statusu ilə bağlı qeyd-şərtlə imzalamalıdır. Əgər Paşinyan şifahi dediklərini imzalasa, bu, erməni xalqı üçün ən böyük rüsvayçılıq və geridönməz milli faciə olacaq”.
***
“Tarixçilər gələcəkdə bu baharı uğursuzluq baharı, rüsvayçılıq baharı, “Artsax”dan imtina baharı” adlandıra bilərlər, lakin mən inanıram ki, gələcək tarixçilərin böyük əksəriyyəti bu baharı pislərin baharı və ya pislərin son baharı adlandıracaq”. Bunu isə iyunun 2-də keçirdiyi mətbuat konfransında Respublikaçılar Partiyasının icraçı orqanının üzvü, 2011-2019-cu illərdə Ermənistan parlamenti sədrinin müavini olmuş Edvard Şarmazanov bildirib.
Şarmazanovun daha sonra dedikləri Hayastandakı mövcud ictimai-siyasi vəziyyətin üzə çıxarılması baxımından maraq doğurur: “Ermənistandakı hakim rejimin – xuntanın başçısı Nikol Paşinyan bu yaz həyasızcasına və açıq şəkildə bəyan etdi ki, “Artsax” Azərbaycandır və nöqtə. Paşinyan bu yaz əlinə çəkic götürərək üçüncü Ermənistan Respublikasının tabutuna son mismarı vurdu. O, Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi elan edib, digər tərəfdən isə “soyqırımının” beynəlxalq səviyyədə tanınmasından imtina edib”. Şarmazanovun sözlərinə görə, Ermənistan cəmiyyətinin vəzifəsi “mənəvi, siyasi və intellektual elitanı” bir araya toplamaq və dövlət əleyhinə fəaliyyətə qətiyyətlə “yox” deməkdən ibarət olmalıdır: “Nikol uğur qazanmağa müvəffəq olsa, bu o deməkdir ki, 30 yaşlı Ermənistan sıfır dəyərə malikdir”.
O vurğulayıb ki, Ermənistanın hazırkı hakimiyyətinin təqdim etdiyi gündəlik sülh deyil, təslimçilik gündəliyidir: “Ermənistan kapitulyant və onun yığnağı ilə təmsil olunduğundan, təəssüf ki, bu kapitulyasiya xarici siyasətin əsas oyunçuları tərəfindən də müsbət qarşılanır”.
***
Ermənistan parlamentindəki müxalifətçi “Şərəfim var” fraksiyası isə dünən “Kadastr sənədinin köməyi ilə vətən, yoxsa “soyqırımı” mövzusunda dinləmə keçirib. Dinləmələrdə çıxış edən fraksiyanın katibi, deputat Tiqran Abramyan bildirib ki, son beş ildə cəmiyyətin diqqəti İrəvanda Ermənistan və Qarabağda ərazi, insan itkisinə, ləyaqət və nüfuzunun əldən getməsinə gətirib çıxaran qüvvənin hakimiyyətdə qalması üzərində cəmləşməlidir. O qeyd edib ki, bu, Ermənistan və Qarabağı hərraca çıxarmaq təşəbbüsüdür və təkcə Qarabağın yox, həm də Ermənistanın itirilməsinə gətirib çıxaracaq.
Bundan əlavə, İsveç və Almaniyanın erməni icmaları (Almaniya Erməniləri Mərkəzi Şurası və İsveç Erməni Assosiasiyaları İttifaqı) N.Paşinyanın Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanımağa hazır olmasını pisləyib, separatçı rejimin bəyanatını dəstəkləyib.
“California Courier” qəzetinin naşiri və redaktoru Harut Sasunyan isə fikirlərini yazdığı məqalədə çatdırıb: “2020-ci il müharibəsindən sonra baş nazir Nikol Paşinyan dəfələrlə Qarabağın Azərbaycanın bir hissəsi olduğuna eyham vurub. Bu, illərdir onun mövqeyidir. O, bir jurnalist kimi hakimiyyətə gəlməmişdən xeyli əvvəl hesab edirdi ki, “Artsax” Ermənistan üçün yükdür. 2022-ci ilin aprelində Paşinyan parlamentdə deyib ki, beynəlxalq ictimaiyyət Ermənistanı “Artsax”ın statusu ilə bağlı “planka”nı aşağı salmağa çağırıb. Bu ilin əvvəlində Paşinyanın partiyasının deputatlarından biri belə bir məğlubiyyət tonu ilə çıxış etdi: biz üç milyon ermənini “Artsax”ın 120 min sakini üçün riskə ata bilmərik. Nəhayət, 2023-cü ilin mayın 22-də İrəvanda 4,5 saatlıq mətbuat konfransı zamanı Paşinyan açıq şəkildə təsdiqlədi ki, onun Azərbaycan kimi tanıdığı əraziyə Qarabağ da daxildir. Bu həmin şəxsdir ki, 2019-cu ilin avqustun 5-də Xankəndidə (H.Sasunyan hay xislətinə uyğun olaraq “Stepanakert” yazır-S.H) “Artsax” vətəndaşlarının qarşısına çıxıb qışqırıb: “Artsax Ermənistandır və nöqtə”. Vəziyyəti daha da ağırlaşdıran Paşinyanın anklavların (Ermənistanın daxilində yerləşən keçmişdə azərbaycanlıların yaşadığı kəndlər) elan etdiyi 29,8 min kvadratkilometr əraziyə daxil olmadığını etiraf etməsidir. Paşinyan kimi təcrübəsiz, səriştəsiz və məğlub bir şəxs ölkəyə rəhbər olanda və istefa verməkdən imtina edəndə belə olur”.
Məqalədə daha sonra deyilir: “Paşinyan bilməlidir ki, Azərbaycanla hansısa kağızı imzalasa, Qarabağı buraxıb Azərbaycanla sülh bağlasa, erməni xalqı onun qanunsuz qərarlarını etibarsız hesab edəcək. Ermənistanda yeni milli hökumət hakimiyyətə gələn kimi, ilk gündən Paşinyanın bütün məğlubiyyət və anti-erməni qərarlarını ləğv edəcək və yenidən nəzərdən keçirəcək. Bu, təkcə mənim fikrim deyil. Ötən həftə Ermənistanda, Qarabağda və diasporda bir sıra iri erməni strukturları Paşinyanın “Artsax”ı təslim etməsini pisləyən bəyanatlar veriblər. Siyahıya bütün ermənilərin katolikosu II Qaregin, Böyük Kilikiya Evinin katolikosu I Aram, Amerika Erməni Yevangelist Cəmiyyəti, Erməni İnqilabi Federasiyası-Daşnaksütyun, Erməni Demokratik-Liberal Partiyası, Erməni Ümumi Xeyriyyə Birliyi daxildir. Ermənistan xalqı Paşinyana qarşı vahid cəbhə yaratmalı, onun İrəvandakı iqamətgahı qarşısına yüz min və daha çox erməni toplaşıb dərhal istefasını tələb etməlidir. Əgər belə birləşmiş və kütləvi güc nümayişi təşkil olunmasa, Paşinyan həm Qarabağı, həm də Ermənistanı məhv edənə qədər hakimiyyətdə qalacaq”.
Ancaq bütün bu etirazlara baxmayaraq, erməni cəmiyyəti radikal-revanşist kəsimin çağırışına cavab vermir. Görünən odur ki, sadə ermənilər də nəyahət, regionda sülhün bərqərar olmasını istəyir, Qarabağ məsələsinin onları inkişafdan saxlayan faktor olduğunu başa düşürlər. Bu baxımdan, İrəvanda revanşistlərin, yaxud Xankəndidə separatçıların nə deməsi elə bir əhəmiyyət daşımır. Paşinyan özü isə dünən “Facebook” səhifəsində yazıb: “Ermənistan Respublikasının baş naziri kimi mən bir nəticə əldə etmək istəyirəm. İstəyirəm ki, gələcək nəsillərimizə Ermənistan Respublikasının “kadastrı”nın tamamlanmış və tam “şəhadətnaməsi” qalsın”. Paşinyanın bu qənaəti “Dəmir yumruq”un nəticəsidir. “Dəmir yumruq” isə yerindədir. Onun zərbəsini revanşistlərin, daşnakların və separatçılar yenidən hiss etməsi zaman məsələsidir.
İlyas HÜSEYNOV,
politoloq
– Kişineu görüşündən sonra Ermənistanda müxalifətin iqtidara qarşı çıxışları artıb. Paşinyanın əleyhinə olan qüvvələr bir sıra detalları əldə rəhbər tuturlar. Əgər anklavların qaytarılması məsələsi olacaqsa, bu Ermənistanda ağrılarla müşahidə olunacaq, iqtidara qarşı böyük hərəkətlilik yaranacaq. Bundan Ermənistanda hakimiyyəti devirmək istəyən qüvvələr yararlanmağa çalışacaqlar. Paşinyanı təslimçi, satqın, xain adlandıracaqlar. Vətən müharibəsinin yekunlarını təsdiqləyən üçtərəfli Bəyanatdan sonra da biz bu fikirləri görürdük. Ancaq ardınca Paşinyanın seçkidə qalib gəlməsi, müəyyən mənada, bir sıra suallara aydınlıq gətirdi. İndi də prosesləri kənardan idarə edən qüvvələr var. Aydındır ki, Paşinyan həm diasporla, həm də kilsə ilə nəyisə bölüşə bilmir. Onlar, sanki, ayrı planetdə yaşayır, regiondakı yeni reallıqları qəbul etmirlər. Ancaq Laçında sərhəd nəzarət-buraxılış məntəqəsinin qurulması Ermənsitan tərəfindən ərazi bütövlüyümüzün tanınması ilə nəticələndi. Bu tanınma delimitasiya prosesinə, anklavlara və Qarabağdakı ermənilərin reinteqrasiya prosesinə təsir göstərəcək. Sadaladığım məsələlər həll edilsə, sülh müqaviləsi daha tez imzalanar və etibarlı olar.
Səxavət HƏMİD,
“Xalq qəzeti”