Qoşulmama Hərəkatının Zirvə görüşündə Yeni Kaledoniyanın müstəqillik uğrunda Kanak Sosialist Milli-Azadlıq Cəbhəsi müstəqil hərəkatının nümayəndəsi Forrest Mikael Jozept çıxışında müstəmləkə siyasətini hələ də davam etdirən Fransanın təzyiqindən danışdı. Cənab Jozept bildirdi ki, adada üçüncü referendum rəsmi Parisin təzyiqi altında keçirilmişdi. Əslində, kaledoniyalı qonağın dedikləri yenilik deyil. Biabırçı müstəmləkəçilik keçmişinə malik Fransanın aborigen əhaliyə qarşı təzyiqi İkinci Dünya müharibəsindən sonra da müşahidə edilir.

Fransız qurbanı olan ada-dövlət

Yeni Kaledoniya 1774-cü ildə ingi­lis səyyahı Ceyms Kuk tərəfindən kəşf edilmiş uzaq arxipelaqdır. Tanınmış səyyah adanı Yeni Kaledoniya adlan­dırmağa qərar vermişdi, çünki ada ona əcdadlarının vətəni olan, tarixən Kale­doniya kimi tanınan Şotlandiyanı xatır­ladırdı. Sakit okeanın cənub-qərb his­səsində adalar qrupundan ibarət Yeni Kaledoniyanın sahəsi 19 min kvadrat kilometrdir. Cənub-qərbdə Avstraliya iqtisadi zonası, şimalda Vanuatu, cə­nub-şərqdə isə Fici ilə həmsərhəddir. Əhalisi 268 min 767 nəfərdir (2014), paytaxtı Numea şəhərində 98 min nəfər yaşayır. “Köhnə dünya”dan ada­ya ilk böyük axın da 1840-cı ildə baş vermişdi. Fransa və İngiltərədən gələn­lər adada bitən səndəl ağacını Avropa­ya daşıyırmışlar. 

Əlbəttə, iş səndəl ağacı ilə məh­dudlaşmadı.1853-cü ildə ada Fransa­nın müstəmləkəsi elan edildi. 1860-cı illərdən XIX əsrin sonlarına qədər Fransa hakimiyyəti ora cinayətkarları (ümumilikdə 22 min nəfər) sürgün etdi, yerli əhali isə əslində rezervasi­yaya qovuldu. Adada əvvəlcə qəhvə və Hindistan cevizi ağacları becərildi, sonra mineral ehtiyatlar, xüsusən nikel hasil olunmağa başlandı. Əsrlər boyu Yeni Kaledoniyada yaşamış kanakilər dəfələrlə ağdərili əhaliyə qarşı üsyan qaldırmışdılar. Ən böyük partizan mü­haribələri 1878 və 1917-ci illərdə baş vermişdi. 1946-cı ildə Yeni Kaledoniya Fransanın xarici ərazisi oldu, yeddi il sonra adanın bütün sakinləri- avropa­lı və ya yerli xalqların nümayəndələri olmasından asılı olmayaraq Fransa vətəndaşlığını aldılar. BMT təsnifatı­na görə, Yeni Kaledoniya özünü idarə etməyən ərazidir, yəni müstəmləkəsiz­ləşdirmə prosesinin hələ də başa çat­madığı yerdir.

Hərbi vəziyyətdən referenduma qədər

Yeni Kaledoniyada uzun illər ərzin­də kəskin etniklərarası gərginlik, ciddi sosial və iqtisadi çətinliklər baş verdi­yindən adada separatçılıq əhval-ru­hiyyəsi də güclənmişdi. Bu tendensiya indi də müşahidə olunur. 1980-ci illərdə xarici ərazilərdə vəziyyət xüsusilə gər­ginləşmiş və faktiki olaraq arxipelaqın müstəqilliyinin tərəfdarları və əleyhdar­ları arasında silahlı qarşıdurma mər­hələsinə keçmişdi. 1985-ci ildə rəsmi Paris regionda fövqəladə vəziyyət tət­biq etmək məcburiyyətində qalmışdı. Fransa hakimiyyəti Əlcəzair mühari­bəsindən (1954-1962) sonra ilk dəfə belə bir tədbirə əl atmışdı. Yeni Kale­doniyada gərgin vəziyyət 1988-ci ildə Parisdə Fransa hökuməti, loyalçılar və separatçılar arasında üçtərəfli danı­şıqların nəticəsi olan Matinyon sazişi bağlandıqdan sonra normallaşmışdı. Müqavilə elə həmin il ümumxalq refe­rendumunda təsdiqlənmişdi. Bu sənə­də əsasən, Kaledoniya 1998-ci ilə təyin edilmiş öz müqəddəratını təyinetmə re­ferendumuna qədər müvəqqəti olaraq xüsusi inzibati statusa malik idi. Lakin təyin olunmuş vaxt çatanda Fransa hökuməti vəd etdiyi referendumu daha gec bir tarixə təxirə salmışdı. Bu, Ka­ledoniyanın paytaxtında (Noumea) imzalanmış və eyni ildə fransızlar tərə­findən ümumxalq səsverməsi ilə təsdiq edilmiş Noumea sazişində nəzərdə tu­tulmuşdu.

Sənəd arxipelaqda həyatın bü­tün sahələrinə tam nəzarətin tədricən yerli idarəetməyə verilməsi qaydası­nı müəyyən etmişdi. İstisnalar Pari­sin yurisdiksiyasında qalan müdafiə, ədalət, daxili təhlükəsizlik və valyuta məsələləri idi. Yeni Kaledoniyanın öz müqəddəratını təyin etməsi ilə bağlı referendum, bu razılaşmaya əsasən, “2018-ci ildən gec olmayaraq” keçiril­məli idi. 2014-cü ildə Fransanın sabiq Prezidenti Fransua Olland adalara səfər edərək referendumun keçiriləcə­yini və Parisin yerli əhalinin seçiminə hörmətlə yanaşacağını təsdiqləmişdi. Yelisey sarayının mövqeyi hakimiyyət dəyişikliyindən sonra da dəyişməmişdi. 2018-ci ildə səsvermə ilə bağlı yekun razılığa gəlindiyi açıqlanmışdı. Həmin il yazın əvvəlində yerli parlament dəqiq tarixi təsdiqləmişdi: referendum 2018-ci il noyabrın 4-nə təyin edilmişdi.

Üç dəfə səsvermə oldu, ancaq...

Vaxtında baş tutan referendum yerli cəmiyyətdəki parçalanmanı üzə çıxardı: seçicilərin 56 faizi Fransanın tərkibində qalmağın lehinə səs ver­di. Ancaq aborigen kanakilərin böyük əksəriyyəti müstəqillik tərəfdarları ol­duğunu bildirdilər. Düzdür, onlar Yeni Kaledoniyanın taleyini təkbaşına həll edə bilmirlər - avtoxton əhali (müəyyən bir ərazidə və ya müasir milli dövlətin yerləşdiyi yerdə tarixən yaranmış əha­li-red.) ada sakinlərinin 40 faizindən bir qədər azını təşkil edir. Kanakilər ağ köçkünlərin nəsillərini və ya dünyanın başqa yerlərindən gələnləri inandırma­ğa çalışırlar ki, müstəqillik daha böyük nemətdir. Amma son referendumların nəticələri göstərir ki, adaya sonradan gələnlər kanakilərə qoşulmaq istəmir­lər və ya çəkinirlər. Bütün bunlar da və­ziyyəti getdikcə daha da çıxılmaz hala gətirir.

4 oktyabr 2020-ci ildə keçirilən ikin­ci müstəqillik referendumunda da ka­nakilər istəklərinə nail ola bilmədilər. Gəlmələr bu dəfə də Parisin arzusunu yerinə yetirdilər. Seçicilərin 53,2 faizi “Köhnə dünya”da qalmağa üstünlük verdi. Lakin adanın həqiqi sahibləri arzularından dönmək fikrində deyillər. Kanak Sosialist Milli-Azadlıq Cəbhə­si müstəqil hərəkatının nümayəndəsi Forrest Mikael Jozept AzTV-yə mü­sahibəsində Yeni Kaledoniya xalqının Fransanın müstəmləkəçilik zülmün­dən xilas olacağı günü səbirsizliklə gözlədiyini açıqladı. Daimi müvəkkilin sözlərinə görə, Yeni Kaledoniya xalqı onillərdir Fransa müstəmləkəsindən azad olmaq üçün mübarizə aparır: “Ərazi bütövlüyümüz və suverenliyimiz ilə bağlı yaranan maneələr aradan qal­dırılmalıdır. Xalqımızın adından çıxış edərək bütün dünyaya Fransanın bizə yaşatdığı məhrumiyyətləri çatdırıram”. 

S.ELAY, 

“Xalq qəzeti”