Rusiya imperiyası Şimali Azərbaycanı işğal edəndən sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının yerində yaradılmış İrəvan quberniyası Kiçik Qafqazın cənub hissəsini və Ağrı dağına doğru şimaldan cənuba bir sıra yaylaqları və yüksək düzənlikləri əhatə edirdi. 

Qərbi Azərbaycanın böyük bir hissə­sində təşkil edilmiş bu yeni iri inzibati ərazi vahidi qərbdən Qars, cənubdan Türkiyə­nin Asiya hissəsi olan Ərzurum vilayətləri ilə həmsərhəd idi. İrəvan quberniyasının əsas hissəsi İran və Türkiyə sərhədi bo­yunca uzanırdı və Kutais, Tiflis, Şamaxı quberniyaları, İranın Qaradağ, Mərənd, Maku xanlıqları, Türkiyənin Bəyazid, Qars, Axalsıx paşalıqları ilə sərhəd idi. 

Arxeoloji və yazılı qaynaqların araşdı­rılması göstərir ki, İrəvan quberniyasının əraziləri tarixi Azərbaycan torpaqlarıdır. Bunu e. ə. V-II minilliklərə aid Soyuqbu­laq və Qarakilsə qayaüstü təsvirləri ilə Qobustan və Altaydakı qayaüstü təsvirlər arasındakı oxşarlıq, Nüvədi–Qarqadaşı yazıları ilə Orxon–Yenisey kitabələrinin dil və əlifba eyniliyi açıq şəkildə sübut edir.

Bölgənin qədim türk tarixi ilə bağ­lı məlumatlarına qədim Assur və Urartu mixi yazılarında da tez-tez rast gəlmək olur. E. ə. 1200-cü ilə aid Assur yazıların­da adı çəkilən türksoylu Xarxar // Qarqar ölkəsinə həm də indiki Qərbi Azərbaycan ərazisi daxil idi. Təsadüfi deyil ki, Xarxar-Qarqar-Gərgər-Herher variantlarında gü­nümüzə qədər gəlib çatmış bu etnonimin izləri bu gün Qərbi Azərbaycan ərazisində qeydə alınmış yüzlərlə toponimdə də ya­şamaqdadır. Təkcə elə İrəvan xanlığı tər­kibinə daxil olan 15 mahaldan ikisi (Gər­nibasar və Qarbibasar) bu etnosun adını daşımışdır.

Cənubi Qafqaz ərazilərinin Əhəməni və Sasani imperiyalarının tərkibinə qatıl­ması ilə bəhs olunan bölgə də çox geniş ərazili imperiyaların bir əyaləti olmuşdur. Sasani imperiyasının indiki İran coğrafi­yası da daxil olmaqla Cənubi Qafqazdakı hegemonluğuna son qoyan Ərəb xilafəti 661-ci ildən etibarən bölgəni öz təsir da­irəsinə keçirmişdir.

IX əsrdə Ərəb xilafətinin Cənubi Qafqazda təsir dairəsinin zəifləməsindən sonra Qərbi Azərbaycan əraziləri erkən feodal dövlətlərindən olan Şəddadilərin hakimiyyətinə keçmişdir. XI yüzilliyin ilk rübündən isə Cənubi Qafqaza daxil olan oğuz türkləri cənub istiqamətindən Arran torpaqlarına daxil olaraq Naxçıvanda, sonra isə Dəbil şəhərində yetişmişlər. Beləliklə, “Kitabi-Dədə Qorqud” dasta­nında “Oğuz eli” adlandırılan bölgə geniş ərazili Səlcuq imperiyasının tərkibinə qa­tılmışdır. 1136-cı ildə isə Azərbaycan Ata­bəylər dövlətini yaradan Şəmsəddin Eldə­niz az sonra Naxçıvanı paytaxt etməklə bölgəni tabeliyinə keçirmişdir.

XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycan ərazilə­ri Monqol imperiyasının tərkibinə qatıl­mişdır. Azərbaycan Qaraqoyunlu dövləti (1410–1468) yarandıqdan sonra, 1411-ci ildə Qərbi Azərbaycanı da öz torpaqla­rı sırasına daxil etmişdir. Qaraqoyunlu dövründə İrəvan şəhəri mühüm inzibati mərkəzə çevrilmişdir. V.Bartold yazır ki, İrəvan bir kənd kimi Əmir Teymur zama­nında (XIV əsrin sonunda) salınmış, Şah İsmayıl zamanında isə şəhərə çevrilərək İrəvan (Rəvan) adlandırılmışdır.

Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ya­randıqdan sonra Qərbi Azərbaycan tor­paqları Çuxursəd (İrəvan) bəylərbəyliyi inzibati-ərazi statusu daşımağa başlamış­dır. Çuxursəd bəylərbəyliyinin mərkəzi şəhərindən bəhs edən bir sıra rusdilli qaynaqlar İrəvan şəhərini “Rəvan” deyə yad edir. Tanınmış tarixçi Seyidağa Onul­lahi İrəvan şəhərinin yaranması ilə bağlı yazmışdır: “İrəvan Çuxursəd də adlan­dırılmışdır. Türk tayfasının başçısı Səd hündür dağlar arasında, çökək yerdə bu şəhərin əsasını qoyduğu üçün onun adı “Səd çuxuru”, fars dilində isə “Çuxursəd” adlandırılmışdır”. 

Müəllif daha sonra bildirmişdir: “Azər­baycanın qədim torpağı olan Çuxursəddə 3 qala var idi. Ən qədim qala Osmanlı sərdarı Fərhad paşa tərəfindən hicri 991-ci (1583) ildə Zəngiçay kənarında salın­mışdı. Ətrafında dərin xəndək qazdırılıb, çayın suyu ilə doldurulmuşdu. Çuxursəd ərazisi Şah İsmayılın hakimiyyəti dövrün­də qızılbaşların malikanəsinə daxil idi. Şah Təhmasib dövründə (1524–1576) isə Səfəvi dövləti ərazisində 13 bəylərbəylik­dən biri Çuxursəd əyaləti idi. Ustaclı tay­fasından olan Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı 35 ildən artıq bu müddətə Çuxur­səd bəylərbəyisi vəzifəsində işləmişdi.” Qeyd edək ki, görkəmli ədəbiyyatşünas alim Firidun bəy Köçərli də İrəvan şəhə­ri haqqında eyni məlumatları vermişdir: “İrəvan qədim şəhərlərdən birisi hesab olunur. Bu şəhərin binasına təmiratı Zəngi adlanan çayın sol kənarında vaqe olublar. Şəhərin bir hissəsi Zəngi çayının kənarın­da ucalmış təpə üstündə, digər bir hissəsi çuxura düşübdür.”

XVI əsrin sonunda və XVIII əsrin 20-ciillərində Səfəvi–Osmanlı müharibələri­nin gedişində Osmanlı imperiyası Səfəvi dövlətinin şimal-qərb bölgəsinin böyük bir hissəsini ələ keçirmişdir. Bu bölgələ­ri mərkəzləşmiş qaydada idarə etmək məqsədilə osmanlılar bu ərazinin ölkənin ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi sisteminə inteqrasiyası ilə ciddi məşğul olmağa baş­lamışlar. 

Göründüyü kimi, bölgənin taleyi müəyyən fasilələrlə, XVI əsrin sonların­dan, təxminən, XVIII əsrin 20-ci illərinə­dək Osmanlı imperiyası ilə bağlı olmuş­dur. Osmanlı hakimiyyəti dövründə tərtib olunmuş 1590-cı il tarixli müfəssəl dəftərə görə, İrəvan əyalətində 10 nahiyə (İrəvan, Karbi, Vedi, Aralıq, Talin, Ərmus, Abnik, Abaran, Şərəbxana) olan İrəvan livasın­dan, 16 nahiyəsi (Ağcaqala, Məvaziyi-xa­tun, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bazarçayı, Şahbuz, Şərur, Zar, Zəbil, Əlincə, Sisyan, Azadciran, Ordubad) və bir qəzası olan (Naxçıvan) Naxçıvan livasından ibarət olmuşdur. 

1728-ci il tarixli İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftərindən aydın olur ki, os­manlılar Naxçıvan bölgəsi üçün ayrıca bir müfəssəl dəftər tərtib etmiş, Zar, Zəbil və Şərur nahiyələrini Naxçıvan sancağının tərkibindən çıxararaq İrəvan əyalətinə bir­ləşdirmişdilər. Beləliklə də, 1728-ci il tarixli İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftərinə görə, eyni adlı əyalətin ərazi-inzibati quruluşu: İrəvan şəhəri, Qırxbulaq, Karbi, Maku, Xınzirək, Gərni, Vedi, Dərəçiçək, Aba­ran, Göyçə, Məzrə, Sürməli, İğdır, Aralıq, Şərur, Sədərək, Zarzəmin nahiyələri və Şorəyel livası, Naxçıvan sancağı isə Nax­çıvan şəhəri, Naxçıvan, Əlincə, Sair Mə­vazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvazi­yi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürgüt, Dərələyəz və Sisyan nahiyələrindən ibarət olmuşdur.

Ziyad ƏMRAHOV,
AMEA Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent