...Düz 36 il öncə törədilmiş Sumqayıt hadisələri ilk vaxtlar azərbaycanlıların öz qonşularına heç nədən “divan tutması” təəssüratı yaradıb, dünya ictimaiyyətini xalqımıza qarşı qəzəbləndirsə də, çox keç­mədən iğtişaşların qurama olduğu aşkara çıxdı. Həm zərərçəkmiş erməni sakinləri­nin və şahidlərin ifadələri, həm də təkzibedilməz istintaq materialları ilə sübuta yetirildi ki, olaylar məhz “KQB” adlanan qurumun – SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Ko­mitəsinin ssenarisi əsasında Ermənistanın və erməni millətçilərinin maraqlarına və planlarına uyğun hazırlanaraq bilərəkdən törədildiyi məlum oldu. 

Elə buradaca qeyd edək ki, ulu öndər Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra bir sıra məsələlərlə yana­şı, Sumqayıt hadisələrinə də aydınlıq gətirilib, qanlı aksiyaların səbəbləri ətraflı araşdırılıb və əsl həqiqət ortaya qoyulub.

Artıq gün kimi aydındır ki, 1988-ci il so­yuq fevral günlərində həyata keçirilən həmin ssenari ermənilərlə azərbaycanlıların birlik­də yaşamasının qətiyyən mümkün olmadı­ğını göstərməyə və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Azərbaycanın tərkibindən çıxarıb Ermənistana birləşdirmək niyyətinə xidmət edib. Özü də Ermənistan xüsusi xidməti və erməni millətçilərinin nümayəndələri bu ha­disələrin bilavasitə fəal “oyunçu”ları olublar. 

Mövzuya dönə-dönə qayıtmağımıza səbəb isə budur ki, nankor qonşularımız hələ də yer­li-yersiz Sumqayıtda haylara qarşı qətliamlar törədildiyi barədə əsassız iddialar səsləndirir­lər. Olayların hər ildönümündə ən azı Ermə­nistanın Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) səviy­yəsində saxta bəyanatlar verilir və ölkəmizə qarşı tamamilə əsassız iddialar irəli sürülərək, tarixi faktlar təhrif edilir və saxtalaşdırılır. Elə 2 gün öncə də Ermənistan XİN eyni “hava”nı çalmaqla, özlərinin zorakılıq əməllərini, Er­mənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlı əha­linin kütləvi qovulmasını, Azərbaycan xalqına qarşı terroru, etnik zəmində təxribatları və hərbi gücdən istifadəni ört-basdır etmək cəh­dində bulunub. Azərbaycan XİN-in mətbuat katibi Ayxan Hacızadənin mövzu ilə bağlı şər­hində bu barədə bildirilir: “Sumqayıtda etnik zəmində törədilən iğtişaş SSRİ və Ermənistan rəhbərliyinin, erməni şovinist ideoloqların, ekstremist təşkilatların əvvəlcədən düşünül­müş və planlaşdırılmış məqsədyönlü təxribat­larının tərkib hissəsi idi. Həmçinin qeyd edək ki, SSRİ Baş Prokurorluğu tərəfindən baş ver­miş hadisə ilə bağlı cinayət işi açıldığı, nəticə­də iğtişaşların icraçıları və əlbir olan şəxslər, həmçinin ümumi sayı 32 nəfərdən ibarət qur­banların müəyyən edildiyi hər kəsə məlumdur. Hadisənin qurbanları arasında 6 nəfər azərbay­canlının olması bu iğtişaşların azərbaycanlı əhali tərəfindən həyata keçirilmədiyini sübut edir. Ermənistan XİN-in diqqətinə çatdırırıq ki, hadisələrin səbəbkarı, yürüşə başçılıq edən, şəxsən 6 nəfəri öldürən və erməni millətindən olan 3 qadına təcavüz edən şəxs milliyyətcə erməni olan Eduard Qriqoryan olub və onun barəsində Sumqayıtda yaşayan ermənilərin çoxsaylı şahid ifadələri toplanıb. Məhkəmənin qərarı ilə 12 il azadlıqdan məhrum edilən E.Q­riqoryan cəzasını çəkmək üçün Ermənistana köçürülüb və daha sonradan azadlığa buraxı­lıb”. 

Qarşı tərəfin haqqında bar-bar bağırdığı “erməni qırğını” bundan mənfur qonşularımı­zın millətimizə qarşı məkrli ideoloji təbliğatda silah kimi istifadə etmək cəhdindən başqa bir şey deyil. Birmənalı şəkildə sübut olunub ki, Sumqayıt hadisələrini qızışdıran və qətlləri törədən ermənilər özləri olublar. Məlum ssena­rinin eyni zamanda Mixail Qorbaçov tərəfin­dən keçmiş SSRİ-nin dağılmasına təkan verə­cək vasitələrdən biri kimi düşünülməsi qənaəti də güclüdür. Xatırlayırıq ki, hələ olaylardan bir neçə ay əvvəl Fransa Erməni İnstitutunun və Erməni Veteranları Assosiasiyasının təşkil etdiyi qəbulda Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri, akademik Abel Aqanbekyan demişdi: “Mən istərdim ki, respublikanın şi­mal-qərbində yerləşən Qarabağ Ermənistanın olsun, o, Azərbaycana nisbətən Ermənistana daha çox bağlıdır. Mən bu istiqamətdə bir tək­lif irəli sürmüşəm. Ümidvaram ki, yenidənqur­ma, demokratiya şəraitində həmin problem öz həllini tapacaqdır”. Həmin çıxış 1987-ci ilin noyabrında Parisdə nəşr olunan “Humanite” qəzetində dərc ediləndən dərhal sonra qəzəb­lənən Azərbaycanı etiraz dalğası, ruhlanan Ermənistanı isə milli ədavət və türkləri depor­tasiya meyilləri bürümüşdü.

O zaman bədnam “Qarabağ Komitəsi” və separatçı “Krunk” cəmiyyəti tezliklə açıq fəaliyyətə başladılar. Azğın qonşular ulu də­də-baba yurdları olan Ermənistanda yaşayan soydaşlarımıza hədə-qorxu gəlir, onları təhqir edir, əmlaklarını əllərindən alır, işgəncələr ve­rirdilər. 1988-ci il fevralın 22-də Əsgəranda iki ağdamlı gənc düşmən gülləsinin qurbanı oldu: ilk qan töküldü. Masis və Qafan rayonlarında vəziyyət daha da gərginləşdi, ilk qaçqın axı­nı Azərbaycana üz tutdu. Fevralın 26-da qatı millətçi şair Silva Kaputikyan televiziya ilə er­məni xalqına müraciət etdi, Qorbaçovun onları dəstəklədiyini və onun Qarabağla bağlı tarixi “ədalətsizliyi” aradan qaldıracağını söylədi. 

Beləliklə, hələ də Moskvaya, Kremlin qa­nunlarına inamını itirməyən azərbaycanlılar çaşqın halda nəyi isə gözlədikləri bir vaxtda “Böyük Ermənistan” ideoloqları məqsəd­yönlü planlarının növbəti səhifəsini həyata keçirirdilər. Hadisələrin davamını çox göz­ləmək lazım gəlmədi. Xüsusi tapşırıqlarla Sumqayıta gələn, şərti adı “Nalyotçik” olan qrupun üzvləri – 100-dən çox saqqallı və qara gödəkçəli erməni ekstremisti əhali arasında qızışdırıcı iş aparmağa başladı. Onlar şəhərin “Dalğa” və “Sumqayıt” mehmanxanalarında gecələyirdilər. Gündüzlər şəhərin müxtəlif yerlərində adamları başlarına toplayaraq, öz­lərini Ermənistandan qaçmış soydaşlarımız kimi qələmə verir, hayların zülmündən danı­şırdılar. Araqızışdıranlar hələ yetkinləşməmiş gəncləri inandırıb cürbəcür şüarlarla meydana topladılar. “Paşa” ləqəbli Sumqayıt ermənisi, keçmiş məhbus Eduard Qriqoryanın təhriki ilə mitinqlər başlandı və Sumqayıtda yaşayan er­məniləri öldürmək çağırışları eşidildi. Şəhərin başbilənləri əhalini şayiələrə uymamağa, təm­kinli olmağa çağırsa da, artıq gec idi. Tezliklə qanunazidd hərəkətlər baş alıb getdi. 

Fevralın 28–29-da “gözləri qızmış” dəstə emosiyalara uymuş gənclərin kortəbii axını ilə faciəli hadisələrə yol açaraq aradan çıxdı. İki gündə 50-dən artıq mədəni-məişət obyekti da­ğıdıldı, 40-dan çox avtomaşın sıradan çıxarıl­dı, 200-dən artıq mənzil talan edildi, 400-dən çox adam bədən xəsarəti aldı. Hadisələrdən bir müddət öncə Xankəndinə gtedərək, koçar­yanlardan, sarkisyanlardan, manuçarov və də­dəmyanlardan “təlimat” almış “Paşa” rolunun öhdəsindən, beləcə, zirəkliklə gəldi. Nəticədə qondarma hadisələrə görə 100-ə yaxın adam şübhəli şəxs qismində saxlanıldı, 500 nəfər həbs olundu, 94 nəfər mühakimə edildi. Dəstə başçısı Eduard Qriqoryana 12 il, dəstə üzvü Taleh İsmayılova isə 15 il həbs cəzası verildi. Əhməd Əhmədov erməni lobbisinin hay-kü­yü ilə güllələndi. İkinci qrup əlil olan Elçin Gəncəliyev istintaq dövründə işgəncələrə döz­məyərək təcridxana kamerasında özünü asdı. Sonra isə “Paşa” Ermənistana ekstradisiya olunaraq azad edildi.

Sumqayıt hadisələrini hərtərəfli araş­dırmış, bu mövzuda kitablar yazmış, ki­nofilmlər üçün ssenarilər yazmış Əməkdar jurnalist Eyruz Məmmədovla söhbətləri­mizdən birində soruşdum ki, bəs, nə üçün qüdrətli “KQB” – DTK, o cümlədən sovet ordusu Sumqayıtda iğtişaşların qarşısını al­madı? Həmkarımın ətraflı cavabı belə oldu:

– Çünki burada Ermənistanın xüsusi xid­mət orqanları və daşnak partiyasının millətçi üzvləri məharətlə işlədilər. Mikrorayonda ka­meralar quraşdırıldı, foto çəkilişlər aparıldı. Sonra sənədli film çəkib dünya ictimaiyyətinə çatdırdılar. Həmin film hadisələrdən sonra Fransada nümayiş etdirildi. Moskvadan və Bakıdan olan DTK əməkdaşları Sumqayıtda ancaq çəkilişlərlə məşğul idilər. Bu, danılmaz faktdır.

Hüquq-mühafizə orqanlarının arxiv mate­riallarına istinad edərək, 1988-ci ilin fevralın­da Sumqayıtda baş verən hadisələrdə erməni ekstremistlərinin bir neçəsinin adını nəzəri­nizə çatdırmaq istəyirəm:

1. Levon Saturyan, Dağlıq Qarabağ Mux­tar Vilayətinin Təklükəsizlik Komitəsinin əməkdaşı. Milli zəmində anti-Azərbaycan təb­liğatı ilə məşğul olur, millətçi qüvvələri lazım olan informasiyalarla təmin edirdi.

2. Eduard Mosesov, Yerevanda nəşr olunan "Kommunist” qəzetinin müxbiri. Sumqayıtda video və foto çəkilişləri ilə məşğul olurdu.

3. Q.Ağacanyan, Yerevanda nəşr olunan "Kommunist” qəzetinin müxbiri, Sumqayıtda video və foto çəkilişləri ilə məşğul olurdu.

4. Albert Qriqoryan, Eduard Qriqoryanın qardaşı, gənclərə narkotik paylayırdı…

Uzaq–yaxın 1988-ci ildə ermənilərin Dağ­lıq Qarabağ iddialarının dalğasında törədilmiş Sumqayıt hadisələri bu gün də elə onların xis­lətinə uyğun şəkildə millətimizə qarşı aparılan məkrli ideoloji təbliğatda silah kimi istifadə edilir. Əsl günahkarların məhz ermənilərin öz­lərinin olduğu sübuta yetirilsə də, onlar həmin hadisələri “zavallı” xalqa qarşı daha bir qondar­ma “genosid” – soyqırımı aktı kimi qabartmaq­da davam edirlər. Amma ataların bir sözü var ki, haqq nazilsə də, üzülməz. Zaman Sumqayıt olaylarının müəyyən detallarını unutdursa da, təxribatın əsl mahiyyəti, törədilmə şəraiti, bir sözlə, səbəb və nəticələri dəyişməz olaraq qalır.

Bir neçə il əvvəl o da məlum olub ki, “KQB”nin erməni millətçiləri ilə birgə Azər­baycana qarşı həyata keçirdiyi Sumqayıt hadisələrinin icraçılarından birinin – ermə­ni Eduard Qriqoryan sağdır və Moskva vi­layətinin Sergiyev Posad şəhərində “Qarik” adı ilə dəm-dəstgah içində yaşayır (sosial şə­bəkələrdən sevgilisi ilə şəkli də tapılıb). Onun “uğur”unun bir səbəbi də Azərbaycan dilini səlis bilməsi olub, bu səbəbdən də ətrafına hazırlıqlı təxribatçı dəstə toplayayanda heç bir şübhə yaratmayıb. Qriqoryana kiminləsə gö­rüşmək, müsahibə vermək, həqiqəti söyləmək qəti qadağan edilib. 

O zaman istintaq üçün Sumqayıta gön­dərilmiş Moskva emissarları da günahları bir qrup xuliqanın üzərinə yıxaraq, “tapşırığı” la­yiqincə yerinə yetirdikləri üçün vəzifələrində və rütbələrində yüksəldiliblər. Bu barədə də konkret faktlar yox deyil.

Əgər bugünkü Ermənistan rəhbərliyi bu qədər həqiqətpərəstdirsə, nə üçün İrəvandakı arxivlərin açılmasına imkan vermir? Siyasə­tində özünü “doğrucul” və demokrat kimi qələmə verən Nikol Paşinyan ağzı köpük­lənə-köpüklənə xalqımıza və dövlətimizə qar­şı iftiralar yağdırmaqdansa, nə üçün bədnam millətçilərinə və dünyaya əsl həqiqəti söylə­mir? Çünki arxivlər açılarsa, bütün həqiqətlər üzə çıxacaq, həm Ermənistan, həm də dünya ictimaiyyəti baş verən hadisələr haqqında bir daha əsl həqiqətləri öyrənəcəklər. Qondarma "erməni soyqırımı" məsələsində olduğu kimi, Sumqayıt hadisələrində də həqiqətlərin tam üzə çıxması həm onlara qətiyyən sərf etmir, həm də bu “cəsarət” Paşinyanın hakimiyyət­dən kürünüb atılmasını sürətləndirər. 

Görünən budur ki, Qarabağ münaqişəsi­nin kökləri dərin və çoxşaxəlidir. Sumqayıt hadisələri də ermənilərin Azərbaycana qarşı zaman-zaman həyata keçirdikləri mənfur il­haqçılıq niyyətlərinin tərkib hissəsi olub.

Əli NƏCƏFXANLI
XQ