“Heydər Əliyev xatirələr işığında” layihəmizdə ilk qonağımız olmuş tanınmış ictimai-siyasi xadim Həsən Həsənovla geniş maraq doğuran söhbətimizin vəd etdiyimiz davamı və daha maraqlı hadisələrin yer aldığı 9-cu hissəni təqdim edirik.

IX SÖHBƏT 

– Müstəqillik illərində hamıya bəlli oldu ki, Novruz bayramı ulu ön­dərin sevdiyi ən əziz bayramlardan biridir. Heydər Əliyev sovet Azər­baycanında Novruzun qeyd edilmə­si üçün cəhdlər göstərirdimi?

– Novruz bayramı xalqımızın əziz bayramı olduğu üçün tarix boyu eli­mizdə təntənə ilə qeyd edilib. Amma Sovetlər birliyi dövründə xalqımızı ənənələrindən təcrid etmək isətəyənlər bu bayrama müxtəlif dini don geydir­məyə başlamışdılar. Ona görə Novru­zun dövlət bayramı elan edilməsinə, onun respublika səviyyəsində geniş qeyd olunmasına qısqanclıqla yana­şılır, onu müəyyən qədər arxa plana keçirir və xalqımızın yaddaşından sil­məyə çalışırdılar. Buna baxmayaraq, 60-cı illərdə Azərbaycanda ilk dəfə Novruz bayramı rəsmilər tərəfindən qeyd edildi. Amma tezliklə bunun qar­şısı kəskin şəkildə alındı. 

Heydər Əliyev Azərbaycana rəh­bərlik etməyə başlayanda milli-mənəvi dəyərlərimizi cəsarətlə qorumağa ça­lışdığı kimi, Novruz bayramını da əziz el bayramı kimi yaşatmağa səy göstə­rirdi. 

Mən Gəncə Şəhər Partiya Komitə­sinin birinci katibi vəzifəsində çalışır­dım. Bir gün işdən evə qayıdanda hiss etdim ki, şəhərdən tüstü iyi gəlir. Sürü­cüm, işçilərimiz yanımda idilər, dedim bəlkə nəsə yanır? Dedilər: “Həsən müəllim, heç nə yanmır”. Dedim: “Bəs bu tüstü iyi hardan gəlir? ” Gülüm­səyərək, dedilər: “Bəs sizin xəbəriniz yoxdur? Bu gün Novruz bayramıdır. Ona görə camaat həyət-bacada tonqal yandırıb”. Bütün Gəncə tonqal yan­dırmışdı. Mən o zaman Gəncədə tək yaşayırdım, ailəm Bakıda idi. Yəqin bu səbəbdən bayramın gəlişini unutmuş­dum. Səhəri gün işə gələndə, gördüm iş otağım Gəncə paxlavası ilə doludur. Sual verdim, bu nədi? Katibə dedi ki, bu gəncəlilərin ənənəsidir, işçilərimiz gətiriblər və bununla sizi Novruz bay­ramı münasibətilə təbrik edirlər. Bir-iki saat sonra cari məsələlərlə bağlı iclas keçirərkən, iş yoldaşlarımı Novruz bay­ramı münasibəti ilə təbrik etdim. O za­man cəmi iki ay idi ki, Gəncədə işləyir­dim. Bu təbrikim və Novruz bayramına göstərdiyim hörmət və diqqət, Gəncə­də mənə qarşı formalaşan münasibətin təməl daşlarından biri oldu. 

Artıq Bakıda işləməyə başlayanda Heydər Əliyevlə əlaqələrim gündəlik xarakter daşıyırdı. Bir gün mənə dedi: “Həsən, Novruz bayramı ətrafında çoxlu söz-söhbətlər var. Necə edə bilərik ki, hər hansı formadasa bizim bu bayrama münasibətimiz əhaliyə ay­dın olsun?” Dedim: “Çox yaxşı olardı Heydər Əliyeviç”. Sonra soruşdu: “Sən bu bayram haqqında nə bilirsən, bu həqiqətən İslam bayramıdır?” Dedim: “Heydər Əliyeviç, bu İslam bayramı deyil”. Dedi: “Hardan bilirsən İslam bayramı deyil?” Dedim: “Alimləri deyə bilmərəm, amma öz fikrimi deyirəm: Baxın, Su çərşənbəsi, Od çərşənbə­si, Yel çərşənbəsi, Torpaq çərşənbə­si. İslamda belə bayramlar yoxdur. Bu İslamaqədərki bir adətdir. Amma onu bilirəm ki, İslam özünə qədər xalqlara mənsub olan dəyərli tədbirləri özünün­küləşdirir”. O zaman bu mövzuda heç bir elmi məlumatım yox idi. Yalnız öz məntiqimə əsaslanıb bunları deyirdim. Hətta onu da soruşdu: “Bəs Gəncədə Novruz bayramını necə qeyd edirlər?” Dedim: “Xalq el bayramı kimi Novruzu hərə öz evində, həyətində, məhəllədə qeyd edir”. Həqiqətən də vəziyyət belə idi. Təkcə Gəncədə deyil, o zaman bü­tün Azərbaycanda xalq bunu əziz bay­ram kimi qeyd edirdi. 

Dedi: “Sən bununla maraqlan, gör neyləmək olar”. O zaman bir çoxları ilə bu barədə danışdım. Mənə dedilər ki, xalq “rəsmiyə çatanda” Novruz deyil, çox vaxt “Bahar bayramı” deyir. Beləcə yeganə təklif bu oldu ki, xalq həmişəki kimi, yenə də “Novruz bayramı” de­yirsə desin, rəsmiyyətə gələndə buna “Bahar bayramı” desinlər. Bütün bun­ları Heydər Əliyevə söyləyəndən sonra dedi: “Onda sən özün rayonlara zəng vur, de ki, fikrimiz belədir”. Soruşdum: “Bütün rayonlara deyim?” “Hə, – dedi, – hamısına çatdır”. O vaxt deyəsən 55 rayon vardı. Çalışdım hamısına zəng edəm və mövqeyimizi rayon rəhbərləri vasitəsi ilə əhaliyə çatdıram. Beləcə, demək olar ki, sovet Azərbaycanında Novruz bayramı xüsusi qərarla dövlət bayramı kimi deyil, sadəcə xalq, ailə bayramı kimi leqallaşdı və respublika rəhbərliyinin bununla bağlı mövqeyi xalqa çatdırıldı. Təbii ki, əsas təşəb­büskar Heydər Əliyev idi. Heydər Əliyevin sözlərindən sonra biz daha cəsarətlə Novruz bayramını yerlərdə böyük təntənə ilə qeyd etməyə imkan yaradırdıq. 

– Həsən müəllim, Azərbaycan sovet dönəmində müttəfiq respub­likalarla müəyyən münasibətlər yaratmağa çalışırdı. Heydər Əliyev belə ikitərəfli əlaqələrin qurulma­sında əsasən hansı respublikalara üstünlük verirdi və bunun səbəbləri nə idi?

– Əlbəttə, Azərbaycanı müttəfiq respublikalara daha geniş miqyasda tanıtmaq Heydər Əliyev siyasətinin böyük hissəsi idi. Mən hələ Gəncədə işləyəndə Heydər Əliyevin rəsmi qə­rarı ilə çox möhtəşəm tədbir keçirildi. Bunlardan biri “Azərbaycanda Ukrayna günləri”, o birisi isə “Azərbaycanda Öz­bəkistan günləri” idi. Bu tədbirlərin hər ikisinin bir hissəsi Gəncədə keçirildi. Bunlar çox geniş miqyaslı tədbirlər idi və demək olar ki, o günlər Azərbaycan bu respublikalarla vahid bir orqanizm olduğumuzu hiss edirdi. Bu tədbirlər bütün Azərbaycanı əhatə etdi və hə­min günlərdə hamı bu tədbirlərlə yaşa­yırdı. Bir müddət sonra həmin respub­likalarda eyni təntənə ilə “Azərbaycan günləri” keçirildi. Bunlardan əvvəl isə Bakıda “Rusiya mədəniyyət günləri” keçirilmişdi. Həmin tədbirdən xatirə isə Tofiq Quliyevin Rusiyanın çox məş­hur bəstəkarı Solovyev-Sedoyla birgə Bakı haqqında yazdıqları mahnı oldu.

Heydər Əliyev məni Bakıya Mərkə­zi Komitəyə gətirəndə bu problem ət­rafında geniş söhbətimiz oldu. Mənə dedi: “Həsən, Özbəkistanın birinci ka­tibi Rəşidov mənə zəng etmişdi, Daş­kəndin yaxınlığında bir şəhər var, ora Nəriman Nərimanovun adını verib”. Bir müddət sonra Həştərxan vilayəti­nin başçısı da Nəriman Nərimanovun adının əbədiləşdirilməsi haqda Heydər Əliyeva məlumat verdi. Azərbaycan mədəniyyətini və ədəbiyyatını Gürcüs­tanda yayan bir sıra alimlərə Azərbay­canın fəxri adları verildi. 

Bir müddət sonra Heydər Əliyev dedi: “Bax, gör biz daha nə edə bilərik ki, başqa respublikalarla əlaqələrimiz güclənsin”. Mən də geniş tədbirlər pla­nının əksini tapdığı Azərbaycan Res­publikası Mərkəzi Komitəsinin qərarını hazırladım: “Azərbaycan Respublika­sının müttəfiq respublikalarla mədəni və ictimai əlaqələri ilə bağlı tədbirlər haqqında”. Heydər Əliyev bunu çox bəyəndi və geniş müzakirəyə çıxartdı. Hətta Azərbaycan haqqında yazan, tədqiqat aparan başqa respublikaların alim və mədəniyyət adamlarını təltif et­mək üçün medal da təsis etdik. 

Heydər Əliyev mənə Moskvaya gedib bu qərarımız haqda mərkəzi xə­bərdar etmək lazım olduğunu bildirdi. Moskvaya getdim. Kremldə bu sənədi oxuyub çox qəzəbləndilər ki, siz bunu özbaşına necə qəbul etmisiniz? İrad­larını gizlətmədən mənə açıq şəkildə dedilər: “Belə çıxır ki, Azərbaycana mərkəzi hökumət lazım deyil? Bizsiz, birbaşa bütün respublikalarla əlaqələr qurub işləmək istəyirsiniz?” Demək olar ki, Azərbaycanın Moskvanın razılığı ol­madan başqa respublikalarla özbaşına əlaqə qurmağa icazəsi yox idi. Mərkəz­də respublikaların öz aralarında birbaşa əlaqələrinə demək olar ki, qadağa var idi. Respublikaların bir-biriləri ilə birbaşa əlaqələri olmamalı idi. Nə sözümüz, işi­miz var Moskvaya deməliyik, onlar bizə deyə bilərlər ki, nəyi etmək olar, nəyi yox. Biz isə dediyim qərarı qəbul etmək­lə Moskvanın bir mərkəz olaraq rolun­dan imtina edirdik. Amma, Moskva artıq qəbul olunmuş qərarın icrasına qadağa qoysa da, qərar tarixdə qalır. 

Heydər Əliyev Moskvaya gedən­dən sonra mənim ideoloji katib vəzifə­sindən uzaqlaşdırılmağımın səbəb­lərindən biri də, Azərbaycanın başqa müttəfiq respublikaları ilə birbaşa fəa­liyyətini nəzərdə tutan bu sənəd oldu. Bu 1981-ci il idi, müstəqilliyimizə hələ 10 il qalmışdı. 

Xarici ölkələrlə əlaqələrə gəldikdə isə bütün bunlar da Moskvanın idarə­çiliyi ilə olurdu. Şəhərlərimiz başqa ölkələrin şəhərləri ilə qardaşlaşırdı. Xa­rici ölkələrdə SSRİ günləri keçirəndə hər tədbiri bir respublikaya tapşırırdılar. Məsələn, “SSRİ-nin Avstriyada mədə­niyyət günləri Azərbaycan nümunəsin­də”, “SSRİ-nin Belçika və Lüksemburq­da mədəniyyət günləri Azərbaycan nümunəsində” və sair bu kimi tədbirlər­də Azərbaycanın nümayəndə heyətinə mən başçılıq etmişəm. Yəni, burda ad SSRİ olsa da, bu sahəni Azərbaycan təmsil edirdi. 

Bunlarla yanaşı Heydər Əliyev xa­riclə də müstəqil əlaqə yaratmağa cəhd edirdi. Deyəsən artıq sizə söyləmişəm, amma mövzuya uyğun gəlir deyə, bir də xatırladım ki, Heydər Əliyev Moskva ilə razılaşdırmadan Parisdə yaşayan Əlimərdan bəy Topçubaşovun ailəsi ilə əlaqə yaratmağa cəhd etdi. Azərbay­can Yazıçılar İttifaqında xüsusi “Cə­nubi Azərbaycan ədəbiyyatı bölməsi” yaradıldı və əslən cənubdan olan Ba­laş Azəroğlu Azərbaycan Yazıçılar İtti­faqının Cənubi Azərbaycan üzrə katibi seçildi. Nəbi Xəzri telefonla Şəhriyarla əlaqə yaratdı və bu haqda mətbuatda geniş məlumat verildi. 

– Bəs müstəqillik illərində Hey­dər Əliyev hansı regionlarla bey­nəlxalq əlaqələrə daha çox üstünlük verirdi, Asiya, yoxsa Avropa? 

– Mən BMT-də çalışanda orada üzv ölkələr arasında qruplar var idi. İki Avropa qrupu vardı – Qərbi və Şərqi Avropa qrupları. Asiya, Afrika, Latın Amerikası və sair qruplar da fəaliyyət göstərirdilər. Türkiyə iki qrupun üzvü­dür, həm Qərbi Avropa qrupunun, həm də Asiya qrupunun. Mən elə bilirdim bu asan məsələdir. Dedim biz də belə olaq. Dedilər, Türkiyə çox-çox əvvəl bu iki qrupa daxil olan ölkələrdəndir. İndi bu mümkün deyil, siz ancaq bir qrupa daxil ola bilərsiniz. Mən Bakıya yazdım, ancaq həmişə olduğu kimi cavab alma­dım və özüm qərar verməli oldum ki, Şərqi Avropa qrupuna daxil olaq. Son­ra Macarıstanın səfiri bildirdi ki, Rusiya sizin bu qrupa daxil olmağınıza etiraz edir. Dedim səbəbi nədir. Dedi, “deyir­lər müsəlman ölkəsidir, Asiya qrupuna daxil olsunlar. Amma mən onlara əhə­miyyət vermədim və sizin Şərqi Avropa qrupuna daxil olmağınızı təkid etdim”. Həqiqətən, sonra şahidi oldum ki, Ma­carıstan səfiri bizə çox məsələlərdə dəstək olur. 

Maraqlıdır ki, Ermənistan daimi nümayəndəliyi bizdən 5-6 ay əvvəl ya­ransa da, qruplara daxil olmaq üçün müraciət etməmişdi. Səbəb bəlli idi. Onlar gözləyirdilər ki, biz Asiya qrupu­na daxil olaq, sonra onlar Şərqi Avropa qrupuna daxil olsunlar. Şərqi Avropa qrupuna keçmiş SSRİ-dən Ukrayna, Belarus, Moldova, Baltikyanı ölkələr və Rusiyanın özü daxil idi. Biz müracət edəndən dərhal sonra Ermənistan da müraciət etdi və bu qrupa daxil oldu. 

Qayıdaq sualınıza. Bizim Türkiyə və İranla geniş əlaqə yaratmağımız çox çətin idi. Moskva buna son dərə­cə qısqanclıqla yanaşırdı və onlar belə təkliflər eşidəndə qıcıqlanırdı­lar. Qorbaçovun hakimiyyəti zamanı Moskvadan xəbər gəldi ki, Türkiyə Bakıda mehmanxana tikmək istəyir. Biz, sözsüz ki, razılıq verdik. Lakin məsələ elə təklif olaraq qaldı, real addım atılmadı. 

Alimlərimiz və musiqi xadimlərimiz müxtəlif ölkələrlə yaradıcı əlaqələr qurmuşdular. Yaddaşıma əsaslanaraq deyə bilərəm ki, Rəşid Behbutov dün­yanın bir çox ölkələrinə dəvət olunur­du. Niyazi bir müddət Türkiyədə işlədi, Rüstəm Əliyev tədqiqat üçün İranda oldu. Lətif Kərimovu bir çox Avropa xalça kolleksionerləri dəvət edirdilər. Fikrət Əmirovun əsərləri ABŞ-da, Xəy­yam Mirzəzadənin əsərləri İtaliyada ifa olunanda onları fərdi dəvət etmişdilər. Mən kiçik bir hissəni söylədim, amma belə fərdi əlaqələr çox geniş idi. 

Bizim tərəfimizdən xüsusi seçim yox idi. Azərbaycan sadəcə hər hansı xarici ölkə ilə əlaqə yaratmaqda ma­raqlı idi. Azərbaycanda ən möhtəşəm tədbir İordaniya dövləti tərəfindən keçi­rildi. Nəticə olaraq İordaniyada Heydər Əliyevin Azərbaycan haqqında kitabı nəşr olundu. 

Söhbəti qələmə aldı:
İlqar RÜSTƏMOV,
Əməkdar jurnalist