Azərbaycanın müdafiə tipli qurğularından olan tarixi Zaqatala qalasının məşhurluğu onun birinci rus işğalı zamanı Car kəndini uzun müddət rus istilasından qoruması ilə əlaqədardır. 

Çoxları 1830-cu ildə ti­kilmiş bu qalanı Türkmənçay müqaviləsinə imza atmış rus sərkərdəsi İvan Paskeviçin adı ilə bağlayır. Əsl həqiqət isə budur ki, o zaman Zaqatala özü qala-kənd idi və ruslar onu köhnə Zaqatala qalası adlandı­rırdılar. İmperiya qoşunları hə­min qalanın yenilməsi və fəthi uğrunda ağır döyüşlərə girmiş­dilər. 

Qala isə şəhərdən bir qədər yuxarıda, köhnə Zaqatala kən­dinin yerində, dağa yaxın tikil­mişdi və 1800 fut hündürlükdə geniş bir ərazini əhatə edirdi. Daxilində pravoslav kilsəsi, əyalət rəisinin evi (sarı ev), xəzinədarlıq binası (ağ ev) və s. vardı. Vacib strateji əhəmiy­yət kəsb edən qala xəndəklər və qalın daş divarlarla yaxşı mühafizə olunurdu. Şimal kə­narında dördkünc və altıüzlü qədim qüllə yerləşirdi. Və o, ruslar tərəfindən tikilməmişdi. Köhnə Zaqatala qalasına məx­sus idi. Bütünlüklə kəndin əra­zisini əhatə etdiyinə görə, əhali onun ətrafında məskunlaşmış və həmin əraziyə Yeni Zaqatala adı verilmişdi. 

1845-ci ildə qalanın qarşı­sında general-mayor Qulyako­va abidə qoyulub. Bu, həmin Qulyakov idi ki, 1803-cü ildə Balakən və Cara ekpedisiya başlatmış və torpaqları ələ ke­çirmişdi. Sonra isə Surxay xanı məhv etmək üçün Zaqatala dərəsinə girmiş, lakin bu hü­cum onun özünün öldürülməsi ilə sonlanmışdı.

Zaqatala kəndi 1830–51-ci illərdə mövcudluğunu qala kimi davam etdirmişdi. Rus imperatoru I Nikolayın 1851-ci il 4 iyul tarixli fərmanı ilə bu kəndə şəhər adı verilib: “Yeni Zaqatala qalası yanında olan forştat (bayır şəhər) və ya Zaqatala yeri şəhər idarəsinə yüksəldilsin”. Beləliklə, Azər­baycanın gül baxçası – gözəl Zaqatala şəhərləşib. 

Gürcüstanla sərhədi ayır­ması baxımından strateji əhə­miyyətə malik olan Car əyalə­tinin əldə edilməsi Zaqatalanın istilasına bağlı idi. Zaqatalanı götürmək üçün isə böyük bir qarnizon tələb olunurdu. Rus ordusu 3 dəfə Carın aşağı his­səsini tutsa da, Zaqatalanı gö­türməyə cürət etməmişdi.

...Rus generalı Yermolov knyaz Eristova əmr edir ki, carlıları öz pənahgahlarına sıxışdırmaq lazımdır. Eyni za­manda tapşırır ki, onlara qarşı güc işlətmək olmaz. Çünki, əks halda, carlıların yerləşdikləri ərazinin möhkəmliyi səbəbin­dən rusların itkiləri böyük ola bilər. Onları aclıqla ram etnək lazımdır. Beləliklə, bir müddət sonra inadkar yerlilər itaətə məcbur edilir. Carlıların gön­dərdiyi Hacı Mahmud itaətkar­lıq nişanəsi olaraq Paskeviçə silah və qılınc gətirir. Rus ge­neralları Balakən istehkamının alınmasını “Qafqaz müharibə­si salnaməsinin ən parlaq sə­hifələrindən biri” hesab edir­dilər. Əlbəttə, sonrakı illərdə bir sıra qarşıdurmalar da olur, nəticə etibarı ilə ruslar ərazidə möhkəmlənə bilirlər. 1 mart 1830-cu ildə

Zaqatala qalası fəth edilir. Zaqatala kəndi yeni istehkam­larla möhkəmləndirilmiş bir qalaya çevirilir. 

Yeni Zaqatala qalasında gürcü nizami batalyonu, Nijqo­rod draqun alayının 2 eskadro­nu, 19-cu artilleriya briqadası batareyalarının 4 topu və 2 qoşqu qarnizon topu yerləşdiri­lir. Bundan başqa, azərbaycan­lılar və ləzgilərdən (ruslar digər millətlərdən olan yerli camaatı belə adlandırırdı) ibarət süvari milisi də toplanır və orada xid­mətə təyin edilirlər.

Zaqatala qalası imperiya hökuməti üçün Azərbaycanın şimal–qərb bölgəsində baş verən qiyamların yatırılma­sı baxımından, cəld müdaxilə edilməsi üçün ən vacib qo­şun qərargahı hesab olunurdu. Quba, Nuxa, Qax, İlisu sul­tanlığındakı çar hökumətinin əleyhinə olan qiyamçılar bir neçə dəfə Zaqatala qalasını ruslardan almağa çalışsalar da, cəhdləri uğursuz olmuşdu. Rus­lar burada möhkəm istehkam qurmuşdular və zaman-zaman qalanın müdafiə qabiliyyətini təkmilləşdirirdilər.

Əsl həqiqət budur ki, Zaqa­tala qalasını heç də ruslar tik­məyiblər. Sadəcə olaraq, rus imperiya hökuməti qədim qa­lanı ələ keçirdikdən sonra orada bir sıra yeni istehkam qurğuları tikərək, özlərinə uyğun vəziy­yətə gətirib və qoşun hissələri üçün iri mənzil-qərargaha çe­viriblər.

Azərbaycan hökuməti Zaqa­tala qalasının tarixi əhəmiyyətli­yini nəzərə alaraq bir neçə vacib qərar qəbul edib. Az.SSR Nazir­lər Sovetinin 1984-cü il 24 yan­var tarixli qərarı ilə bu qalanın ərazisi respublika əhəmiyyətli tarix-mədəniyyət qoruğu elan edilib. Həmin ilin 7 may tarixli qərarı ilə isə sözügedən qoruq barədə 4 fəsil, 17 maddədən ibarət Əsasnamə təsdiq və qəbul edilib.

Bəli, unutmayaq ki, Zaqata­la qalasının bünövrəsini qoyan da, sahibi də biz özümüzük! 

Yeganə Kamal CABBARLI,
Milli Arxiv İdarəsi elmi-məlumat kitabxanasının müdiri