Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920) süqut edəndən sonra müha­cir ömrü yaşamağa məcbur olan qələm sahiblərimizin yaradıcılığı vaxtaşırı tədqiq olunsa da, bu sahədə müəyyən boşluqlar hələ də var və araşdırmaçı­ların hər bir səyi, tapıntısı maraqla qarşılanır. Bu baxımdan mühacirət poe­ziyası nümunələri məcmuəsinin “İstiqlal uğrunda” adı ilə toplu halında çap edilməsi təqdirəlayiq olub. 

Sözügedən kitab işıq üzü görən zaman onu tapıb oxuya bilməsəm də, bu günlər­də nəşrin redaktoru – Azərbaycan Yazıçı­lar Birliyinin poeziya seksiyasının rəhbəri şair İbrahim İlyaslı toplunun bir nüsxəsini mənə hədiyyə etdi. Oxuyub xeyli duyğu­landım və ürək sözlərimi qələmə almaq istədim.

“İstiqlal uğrunda” almanaxı ilk dəfə 1928-ci ildə Türkiyədə ərəb hürufatı ilə işıq üzü görüb. Azərbaycanın bolşevik əsarəti ilə barışmayıb tərki-vətən olmuş, öz əqidələrindən dönməyərək, mücadilələ­rini poeziya dili ilə davam etdirmiş müha­cirlərimizin həmin əsərlərinin, təxminən, 1 əsr sonra Bakıda latın qrafikasında ye­nidən nəşr edilməsi, doğrudan, təqdirə­layiq haldır. Kitabın yeganə orijinalını tapıb “Qələmnəşr”ə təqdim edən Əhməd Dərgahquliyevə və çapını reallaşdıran­lara – transliterasiyasını hazırlayıb yeni redaktə ilə oxucuların istifadəsinə verən şair-tədqiqatçı Hafiz Rüstəmə, ideya müəl­lifi İbrahim İlyaslıya minnətdarlıq hissi ilə bildirək ki, toplu, mühacirət ədəbiyyatı ilə maraqlanan, eləcə də poeziya vurğunu olan oxucular üçün dəyərli vəsaitdir və gənclərin milli-vətənpərvərlik tərbiyəsi baxımından önəmlidir.

Qeyd etməyə borcluyuq ki, sovet ha­kimiyyətinin qadağaları sərt olsa da, Azər­baycanda Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Əliabbas Müznib, Səməd Mənsur, Cəfər Cabbarlı, Umgülsüm, Gültəkin (Əmin Abid), Davud, Əli Yusif, Əbdürrəhman Dai və başqalarının Cümhuriyyət zama­nında artıq formalaşmaqda olan milli ruhlu şeirləri müəyyən mənada sandıq ədəbiyya­tına çevrilsə də, müəlliflərin bolşevik quru­luşu ilə barışmazlığının təzahürü idi.

Bu kitab isə qürbətdə istiqlal eşqi ilə yanan şair qəlblərinin həyəcanlı döyün­tülərindən ibarətdir. Onlar istibdada qarşı etiraz səslərini ucaltmaqdan çəkinməyib, millətin ruhunda parlayan istiqlal atəşini sönməyə qoymayıblar. Toplunun qardaş ölkəyə aid olan ilk çapını ozamankı Mil­li Azərbaycan Nəşriyyatı həyata keçirib. Ön sözdə qeyd edilib ki, onun tərtibi Ka­mal bəy adlı vətənpərvər bir soydaşımıza aiddir. Şeirlər, əsasən, mühacirət mətbu­atı olan “Yeni Qafqasya” və “Azəri türk” məcmuələrindən seçilərək, ipə-sapa düzü­lüb. Məcmuə “Bayrağı təbrik”, “İstiqlal məfkurəsi”, “Vətən sevgisi”, “Türk qar­daşlığı”, “Qəhrəman mücahidlərə”, “Şan­lı istiqlal mücadiləsi”, “Rəmzi parçalar”, “Mücadilə şərqiləri”, “Milli cihad cazi­bələri” kimi 9 bölümdən ibarətdir. 

Hürriyyətə susamış ruh çırpıntıları, üç­rəngli bayrağımıza sevgi etirafları, Vətən gözəlliklərinin tərənnümü mühacirət şa­irlərinin imanının heç də zavala uğrama­dığına dəlalət edir. Məsələn, şair Sənanın “Vətən sevgisi”nə nəzər salaq:

Saçar fırtınalar, atəşlər, qanlar,

Qanımda qərq olar azğın düşmanlar.

İstiqlal uğrunda qanlı bir kəfən

Geymişəm, ölsəm də, yaşasın Vətən! 

Məcmuədə Gültəkin (Əmin Abid), Azərizadə, Umgülsüm, H.Həmidzadə, Ə.Dai, S.Bədri, Məsud Səfvət, Ə.Yusif, Əli Usta, Nafe Şükri, İ.Zöhdi və başqa müəlliflərin poetik nümunələri toplanıb. Pessimist əhval da var, istiqbala inam da. Həmin imzaların çoxu ədəbi tənqidin nəzə­rindən yayınmış olsa da, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu, Kamal bəy və başqalarının məqalələrində mühacirət poeziyası ilə bağ­lı, ilk növbədə, Gültəkinin yaradıcılığından danışıldığı və ona qiymət verildiyi məlum­dur. Ümumiyyətlə isə şeirlərin əksəriyyəti klassik mühacirətin ən yaxşı nümunələri kimi dəyərləndirilə bilər.

Topluya Əhməd Cavadın 10 şeiri də daxil edilib. Bunlar “Milli bayrağımıza”, “Nədən yarandın?”, məşhur “Göy göl” və “Sən ağlama”, eləcə də “Al bayrağa”, “Mənəm”, “Bismillah”, “Qalx”, “Bir gül əkdim”, “Bir gün” şeirləridir. Kitab haqqında fikirlərini bölüşən filologiya elmləri doktoru Bədirxan Əhmədli təəssüf­lə yazır ki, o zaman həm kitaba, həm də elə Əhməd Cavada qarşı ideoloji kampani­ya başlanmış, tənqidi məqalələr dərc edil­mişdir. Onu da deyək ki, Türkiyədə çıxmış məcmuədə Əhməd Cavadın yazmış olduğu “Azərbaycan” himni müəllifsiz dərc edilib. Bəlkə də, Sovet Azərbaycanında yaşayıb işləyən şairi təqibdən yayındırmaq məqsə­dilə belə edilib. 

Baxın, Umgülsümdən misal gətirdiyi­miz aşağıdakı təəssüf və etiraz motivləri Bakıdakı hakimiyyət dairlərinin qəzəbinə və cəza tətbiqinə səbəb olmazdımı?

Yazıq səni, bayrağım,

endirdilər öyləmi?

Səni yıxıb devirən o zəhərli ruzigar,

O haqq deyən haqsızlar, vəhşilər,

tanrısızlar,

Yanar ocağını da söndürdülər,

öyləmi?

Topluda Azərinin “İnqilab nəğmələ­ri və yaxud həbsxana şeirləri” (“Yeni Qafqasya”dan) və M.B.Məmmədzadənin “Əli Usta və şeirləri” (“Azəri Türk”dən) məqalələri də dərc edilib. Həmin yazılarda istiqlal poeziyasının təhlili verilir və poetik parçalar da yer alır. Təhlil edilən, müəllif­ləri məlum olmayan şeirlər ədəbiyyatşü­naslığımız üçün tamamilə yenidir. 

...“İstiqlal uğrunda” kitabının latın qrafikasında nəşri, qərib şairlərimizin şe­irlərinin yenidən ədəbi dövriyyəyə daxil edilməsi mühacirət poeziyasının tanıdıl­ması yönümündə atılan bir addım kimi önəmlidir. 

Ə.DOSTƏLİ
XQ