Əli bəy Hüseynzadə – 160

XX əsr Azərbaycan–türk ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, mütəfəkkir yazıçı, publisist və ədəbiyyat tənqidçisi Əli bəy Hüseynzadə xalqı­mızı hümmətçilik düşüncəsindən millətçilik məfkurəsinə yönləndirən dahilə­rimizdəndir. 160 illik yubileyi ərəfəsində böyük şəxsiyyətin irsinin tədqiqatçısı kimi tanınan filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi, “Ədə­biyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turanla həmsöhbət olduq.

Xatırladaq ki, indiyədək 40-dan artiq kitabı nəşr edilən Azər Turanın Əli bəy Hüseynzadə ilə bağlı araşdırmalarından ibarət kitabları Bakı ilə yanaşı, Moskva, İstanbul və başqa şəhərlərdə yüksək ti­rajla çap edilərək geniş oxucu marağına səbəb olub. Azər müəllimin Əli bəy Hü­seynzadə irsini dəyərləndirmələri istiqlal məfkurəsi tariximizə məhz bugünün priz­masından yanaşması ilə diqqət çəkir. 

– Fevralın 7-də Azərbaycan bağım­sızlığını elan edəndən sonra ilk dəfə idi ki, Prezident seçkiləri ölkəmizin bü­tün ərazilərini əhatə edirdi. Prezident isə Xankəndidə səs verdi. Son vaxt­lar Xankəndi adı yaddaşıma Əli bəy Hüseynzadənin misraları ilə assosiasiya edir: “Bu yerləri Türkə vermişdir Tanrı!”

Əli bəy Hüseynzadənin yubileyi ilə bağlı düşüncələrə daldığım zaman öncə 2018-ci il martın 17-də onun ömrü boyu İstanbulda yaşamış qızı Feyzavər Alpsar Turanla olan telefon söhbətimizi xatırlayı­ram. Hüseynzadənin dünyasını dəyişdiyi gün idi və Feyzavər Alpsar məhz həmin gün Prezident İlham Əliyevin sərənca­mı ilə “Dostluq” ordeni ilə təltif edilmişdi. Xəbərin sevincini bölüşmək üçün dərhal ona zəng vurdum. Ordenlə təltif olunma­sından xəbərsiz idi. 99 yaşlı Feyzavər xa­nım hər zamankı kübar və həzin səsiylə “Mən nə etdim ki? – dedi. – Sağ olsun, sayın Aliyev, əlbəttə, bunu türk kültürü­nün böyük mütəfəkkiri babamın adına sevinclə qarşılayıram”. 

İlham Əliyev Feyzavər xanımı tək­cə bu ordenlə sevindirmədi ki... Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin ke­çirilməsi ilə bağlı 2014-cü ildə verdiyi sərəncam, Əli bəy Hüseynzadənin əsər­lərinin dövlət varidatı elan edilməsi, kita­bının latın qrafikası ilə kütləvi tirajla nəşri, Cümhuriyyətin 100 illiyi günlərində onun varisinə verilən yubiley medalı... Atası­nın 100 ildən sonra fikir həyatımıza belə vüsətlə qayıtması varisi çox sevindirmiş, heç vaxt görmədiyi Azərbaycana daha da yaxınlaşdırmışdı. Bəlkə elə bu səbəb­dən də Feyzavər xanım atasına aid olan hər şeyi, o cümlədən çox qiymətli rəsm əsərlərinin hamısını qarşılıqsız olaraq Azərbaycana bağışladı.

Azər Turan Bibi heybət məscidin­dən də bəhs edərək onun bərpasın­da Əli bəy Hüseynzadənin də, necə deyərlər, rolu olduğuna işıq tutur: 

– 1936-cı ildə partladılıb dağıdılmış Bibi heybət məscidi müstəqillik illərimiz­də yenidən quruldu. Ötən yüzilin əvvəllə­rində, konkret isə 1908-ci ildə, yəni “Səa­dət” məktəbinin müdiri olduğu sıralarda Hüseynzadə Bibi heybət məscidinin şək­lini çəkir. Bəlli səbəblərə görə əsəri sa­tışa çıxarır. Bakıdakı ingilis konsulu Mak Donnel şəkli almaq istəyir. Hacı Zeyna­labdin Tağıyev hadisəni eşidir və buna imkan vermir. “Öz məscidimizin şəkli öz şəhərimizdə qalsın” – deyib, tablonu özü alır. Az qala, bir əsr sonra Azərbaycan müstəqil olur. Ulu öndər Heydər Əliyev məscidi yenidən, amma əslində necə vardısa, elə, yəni olduğu kimi inşa etdir­mək istəyir. Və o zaman Hüseynzadənin çəkdiyi və Hacının iltifatı ilə öz şəhəri­mizdə qalan tablo da etibarlı şahidlərdən olur. Müxtəlif sənədlərin, o cümlədən, həm də bu tablonun əsasında Bibi hey­bət məscidi yenidən qurulur. Və 2008-ci ildə bərpadan sonra məscidin açılış lenti­ni kəsmək İlham Əliyevə nəsib olur...

Müsahibimiz sonra Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçiril­məsi ilə bağlı Prezident sərəncamını dəyərləndirir:

– Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, bu sərəncam fikir həyatımızda yeni bir döv­rün başlandığından xəbər verirdi. Çünki həmin sənəd Hüseyzadənin yalnız ədə­bi-estetik deyil, həm də ideoloji baxışları­nın dominant fikir olaraq təcrübədə tətbiq edilməsinə vəsilə oldu. Yuxarıda xatırlat­dığım “Bu yerləri Türkə vermişdir Tanrı, Ey düşmən, burası Turan qapısı” misra­larının yaratdığı ideoloji intibahlarla biz bu gün Zəngəzur səmtinə yönəlirik. Bu isə ərazi bütövlüyü təmin olunmuş Vətən­də 100 il sonrakı perspektivdən – Vahid və Bütöv Azərbaycan həqiqətlərindən soraq verir. Bu, son 250 ildə millətimizə Tanrının böyük iltifatıdır. 

Bu mənada, mədəni Turançılığın ya­radıcısı və ideoloqu olan Əli bəy Hüseynzadənin irəli sürdüyü məfkurənin başın­da indi İlham Əliyev dayanır. Və İlham Əliyevin yürütdüyü siyasətin hesabına biz artıq Əli bəy Hüseynzadə ideallarının ölkəsində yaşayırıq və bu ölkənin siyasi, ideoloji səmtini müəyyənləşdirən İlham Əliyevin təbirincə, Hüseynzadə türk xalq­larının mədəni inteqrasiyasının məfkurə kimi təşəkkül tapmasında mühüm rol oy­nayıb, müasir cəmiyyət quruculuğunda demokratik prinsiplərin ənənəvi dəyərlər zəminində bərqərar olmasının vacibliyini irəli sürüb və müstəqil milli dövlətçiliyin nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanmasın­da yaxından iştirak edib... 

Əli bəy Hüseynzadənin əsərlərinin dövlət səviyyəsində ilk təqdimatı da, yuxarıda xatırlatdığım kimi, İlham Əliye­vin latın qrafikalı nəşrlərin həyata keçi­rilməsi ilə bağlı 2004-cü ildə imzaladığı sərəncamdan sonra – 2007-ci ildə ger­çəkləşdi: Hüseynzadənin “Seçilmiş əsər­ləri” 25 min tirajla nəşr olundu... 2018-ci ilin həmin mart günündə Feyzavər Alp­sarı ona “Dostluq” ordeninin verilməsi münasibəti ilə təbrik edəndə inandım ki, qızına verilən bu orden 100 il bundan qa­baq Əli bəy Hüseynzadənin həyata keçir­diyi işlərin qarşılığında Azərbaycan adına bir qədirdanlıq nümunəsidir. İlham Əliye­vin timsalında dövlətimizin öz dəyərlərinə bütövlükdə sahib çıxmasının gözəl və mi­silsiz bir örnəyidir. Heyf ki, Feyzavər Alp­sar yer üzünün koronovirusla çalxalan­dığı 2020-ci ilin 25 aprelində dünyasını dəyişdi. Yollar bağlı olsa da, Azərbaycan adından ilk təziyə sözlərini İlham Əliyev yazdı, Feyzavər xanımla bağlı millətə ilk başsağlığını o verdi: “...Əli bəy Hüsey­nzadənin qızı Feyzavər Turan Alpsarın vəfat etməsi xəbərini dərin kədər hissi ilə qarşıladım. Feyzavər Turan Alpsar böyük mütəfəkkirin ədəbi-elmi irsinin qorunub saxlanmasında mühüm rol oynamışdır...”

İlham Əliyev 2008-ci ildə Bakıda İs­tiqlal Bəyannaməsini abidələşdirdi. O Bakıda ki, bu gözəl şəhər hələ erməni əsarətində olanda və hələ paytaxt elan edilməzdən öncə, Hüseynzadə “Azər­baycanın təbii paytaxtı Bakıdır, Bakını Azərbaycana çox görən kim olursa-ol­sun, Azərbaycan xalqının ən mənfur düş­mənidir”, – deyə Qafqaz İslam Ordusuna varılacaq son hədəfi – Bakını nişan ver­mişdi.

Dövlət başçımız 2018-ci ili Azərbay­canda Cümhuriyyət ili elan etdi. O Cüm­huriyyət ki, 1918-ci ildə Gəncədə Əli bəy Hüseynzadə ölkənin “irəli gələnləri, münəvvərləriylə birgə Azərbaycanın bir Cümhuriyyət halında təsis və təşkil olun­masında yaxından iştirak” etmişdi. XX yüzilin əvvəllərində Əli bəy Hüseynzadə də daxil olmaqla, millət atalarımızın xə­yal edə bilmədiyi ideyaları XXI yüzilin 20 ilində məhz İlham Əliyev gerçəkləşdirdi. Vətənin milli birlik düsturunu yaratdı. Və bu hərəkat, Qarabağ Zəfəri kontekstində Turan idealını aktuallaşdırdı. 

2021-ci ildə Hüseynzadənin təbirincə, “Qarabağın mərkəzi və bir çox Qafqasiya türk üdəba və şüərasının vətəni olan” Şuşa şəhərində İlham Əliyev Rəcəb Tay­yip Ərdoğanla birgə Azərbaycan və Tür­kiyə arasında müttəfiqlik münasibətləri haqqında Şuşa Bəyannaməsini imzaladı.

İlham Əliyev Azərbaycanda türk qan­lı, islam imanlı, Avropa fikirli bayrağımız üçün Bayraq meydanlarını qurdu. Bayraq meydanları qurmaqla kifayətlənmədi, o əziz bayrağı Şuşada, Xankəndidə, Xoca­lıda və işğaldan azad etdiyi digər Qara­bağ şəhərlərində ucaltdı. O bayrağın ki, onu mənalandıran türkləşmək, islamlaş­maq, avropalaşmaq amilinin ideoloqu da Hüseynzadə idi.

Daha sonra Azər Turan Türk birliyi ideyasının reallaşmasından inam və öyünclə bəhs edir: 

– 2020-ci ildə İkinci Qarabağ sava­şında Türkiyə mənəvi-siyasi baxımdan Azərbaycanın yanında oldu. Əli bəy Hüseynzadə 1918-ci ildə yazırdı: “Azər­baycanı qurtaran Anadolu öz-özünü də qurtarır. Buna şübhə etməyiniz! Deyirlər ki, dağ-dağa qovuşmaz isə insan-insana qovuşur! Xeyr, tarixin elə anları vardır ki, dağ da dağa qovuşur, bu gün Ərciyəs dağı Qaf dağına qovuşur və qovuşduqca yüksəlir!..”

Ötən il dekabrın 30-da “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunmuş “Ədəbiyyatda həsrət mədəniyyət hadisəsidir, yaxud yeni tariximizin Qərbi Azərbaycan mər­hələsi” məqaləmdə yazmışdım ki, milli tariximizin ən məsul dövründəyik. Bu­dəfəki seçki fevral ayına təsadüf edə­cək – Turan düşüncəsini ilk dəfə siyasi gündəmə gətirən Əli bəy Hüseynzadə­nin doğulduğu tarixə. Fevralda böyük mütəfəkkirin 160 yaşı tamam olacaq... Bu gün Turan yolunda Azərbaycana onun ideyaları çox lazım oldu: “Men­şikov, Maqda Neyman, Çerevanski, “Mşak”, “Arşalyus” və sairə divlər, ifritlər arxadan, sağdan, soldan istədikləri qə­dər çığır-bağır etsinlər, biz qorxub geri baxanlardan deyiliz!..” Necə də zamanı­mızla səsləşən fikirlərdir!

Burada bizə qarşı bədxahlıq edən Fransa prezidentinin və senatının, eləcə də AŞPA-nın hərəkətlərinə bu gün Azər­baycan xalqının Əli bəy Hüseynzadənin 100 il əvvəlki tövsiyəsi ilə cavab verdiyini qeyd etmək yerinə düşər: “Qəm yemə, səbr et, bu da yahu, keçər”.

Bəli, bir əsr əvvəl Azərbaycanda pər­vəriş tapmış böyük Turan məfkurə dalğa­sı daha güclü şəkildə qabarmaqdadır. 

Hazırladı:
Əli NƏCƏFXANLI
XQ