Ölkəmizin müstəqillik dönəmində görülən müxtə­lif yönlü işlər sırasında Azərbaycan Aşıqlar Birliyi fundamental nəşrləri ger­çəkləşdirib. “Ozan-Aşıq ensiklopediyası” (iki cild­də), “Ustad nəfəsli saz-söz ərməğanı”, “Aşıq gözəl­ləmələri”, “Aşıq divaniləri və müxəmməsləri”, “Aşıq deyişmələri”, “Aşıq Ələs­gərlə bağlı dastan-rəvayət­lər” və s. böyük zəhmətin nəticəsi olaraq bir araya gətirilmişdir. 

“Aşıq təcnisləri” (Bakı: 2022) antologiyası da ciddi və sistemli fəaliyyətin nəti­cəsi olaraq meydana çıxmış­dır. Təxminən 120-yə yaxın sənətkarın yaradıcılığından nümunələri əhatələyən toplu ilk dəfədir ki, belə bir möh­təşəm şəkildə geniş ictimaiy­yətə təqdim olunur. Azərbay­can Aşıqlar Birliyinin sədri, əməkdar elm xadimi, profes­sor M.Qasımlının rəhbərliyi altında həyata keçirilən bu layihə Qurbanidən üzübəri bir çox aşıq və el şairlərinin yaradıcılığını əhatə etmişdir. Nümunələr həm zənginlik, həm də janrın özündə nəzərə çarpan forma genişlənmələ­rini əhatələmək baxımından funksional məzmun daşıyır.

Kitaba M.Qasımlı “Aşıq təcnisləri” adında giriş sözü yazmış və janrın spesifikası­na dayanan məsələləri təfər­rüatlı şəkildə əhatə etmişdir. Müəllif məsələyə “Təcnis” aşıq şeir şəkli və “Təcnis” saz havası kontekstində yanaş­mışdır. Təhlillər söz və mu­siqi ritmində ortaqlığın ümu­mi spesifikasını, sözün və sazın ecazkar imkanlarının alt qatlarına dayanan ruhani duyğusallığın dərinlikləri tam əhatələyir. 

Toplu-tərtib üçün səciy­yəvi xüsusiyyətlərdən biri də təcnisin cığalı, dildönməz, dodaqdəyməz, əvvəl-axır döşəmə, müəmma, qıfılbənd, gedər-gəlməz, gələr-getməz və s. çeşidlərini əhatələməsi məsələsinə həssaslıq göstə­rilməsi ilə bağlıdır. Bunlar həm də xalqın dil zənginliyi­nin, toplum olaraq çox əski zamanlara bağlılığını, musiqi, söz duyumunu göstərir. 

Folklorşünas professorlar M.Qasımlı, M.Allahmanlı və dosent A.Məmmədlinin böyük və yorulmaz işgüzarlığı ilə re­allaşan bu toplu aşıqlar, folk­lorşünaslar, musiqişünaslar, bütünlükdə geniş ictimaiyyət üçün əvəzsiz ərməğandır. 

Qurbanidən, Abbas Tu­farqanlıdan Molla Cumaya, Mikayıl Azaflıya gələn sənət ənənəsi bütün parametrləri ilə həm də şeir biçimlərinin zənginliyinə bağlanır. Forma və məzmun mükəmməlliyinə yüklənən bu poetik örnəklər rəmzi-məcazi qatlarının spe­sifikası ilə tarixi axarın polifo­nik xarakterini diqqət önünə gətirir. Digər bir istiqamət­də sənət yükü anlamında “çəkərəm şərxəta” deyimində aşıq sənətindəki forma geniş­lənmələrinin spesifikasını or­taya qoymaqla ona dərindən bələd olmanı, kutsallığı fakt­laşdırır. Məsələn, M.Cumanın “Oldum”, “Ayağa durmaz”, “Haray-haray”, “O çağ, bu çağ”, “Durmaz”, “Ay, ay” hərf üstə təcnisləri, M.Azaflının cığalı gəraylı, bir hərf üstə do­daqdəyməz, cığalı əvvəl-axır, diltərpənməz, qıfılbənd cığalı, baş və ya qara təcnis, ikia­yaqlı təcnis, ikibaşlı təcnis, dodaqdəyməz, gedər-gəl­məz, divani dodaqdəyməz və s. formalarda yaratdığı təcnis nümunələri gəlinən yolun ta­rixi axarını bir bütöv olaraq diqqət önünə gətirir. 

Şəbnəm HAQVERDİYEVA,
AMEA Folklor İnstitutunun əməkdaşı