“Kommunist” qəzetinin fəaliyyətində türkçülük təmayülü

Kommunist sistemi çevrəsində mədəni inqilabın təbliğat və təşviqat ruporu olan “Kommunist” qəzeti ana dilində kütləvi maarifləndirmədən, sosial səhiyyənin inkişafından tutmuş yeni tipli mədəniyyətin əsaslarının qurulmasınadək geniş sferada təşkilatçılıq işi də aparmışdı. Keçən əsrin 20-ci illərində “Kommunist”in milli ideyalara bağlılığını sübut edən çoxsaylı yazılar, önəmli mövzular redaksiyanın xalqın maraqlarını öndə tutduğunu sərgiləyir. 

Bu sırada təhsilin milliləşdirilməsi məsələsini gündəmə gətirən və onun vacibliyini əsaslandıran yazılar daha diqqətçəkəndir. “Kom­munist” qəzetini vərəqlədikcə çox aydın şəkildə görünür ki, qəzet əlifba islahatının həyata keçirilməsində, Şərq xalqları və türkoloji qu­rultayların keçirilməsində informasiya-təbliğat ruporu olmuşdur. Qə­zetin milli zəminə möhkəm bağlılığı redaksiyaya türkoloji qurultay kimi beynəlxalq bir məclisin əhatəli xronikasını yaratmağa da imkan vermişdi.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərin­də Bakıda Birinci Türkoloji Qurultaya (26 fevral – 5 mart 1926-cı il) hazırlıq, onun keçirilməsi və sənədlərinin çap olunmasında gündəlik anadilli rəsmi nəşr “Kommunist” qəzeti misilsiz rol oynamışdı. Ümumiyyətlə, respublikada akademiyanın, ədəbi-bədii təşkilatların təşəkkül tapmadığı bir dövrdə bu qəzet gündəlik informasiya mənbəyi olmaq­la yanaşı, ölkənin humanitar-ideoloji mərkəzinə də çevrilmişdi. 

Qurultay sovet rəhbərliyinin türk dünyasını öz ideoloji inhisarına alması məqsədinə xidmət etsə də, qəzet əmək­daşları dövlət himayəsinin yaratdığı geniş imkandan qardaş türk xalqları ilə sıx təmas və gələcək əməkdaşlıq fürsəti kimi yararlanmışdı. Buna görə də sonra­kı illərdə bu qurultayla bağlı aparılmış çoxsaylı tədqiqatlarda “Kommunist”in “türkoloji salnaməsi” ən əhatəli və mö­təbər mənbə olmuşdur. Ümumiyyətlə, qəzetdə ötən əsrin 50–60-cı illərinin yumşalma dövrünədək redaksiyanın milli təmayülü açıq-gizli şəkildə qoru­yub yaşatması nadir ziyalı fədakarlığı nümunəsidir.

98 ildən sonra “Kommunist” qəze­tinin səhifələrinin indiki nəsillərə təq­dim etdiyi türkoloji xronika o illərdə milli varlığın qorunub yaşadılmasına ideya-məfkurəvi impulsların davamlı və təsirli olduğunu göstərir. Türkoloji qurultayın qəzet materiallarından aydın olur ki, onun çağırılması həm türk dün­yasının, həm də kommunist-bolşevik rejiminin ictimai-siyasi həyatında geniş əks-səda doğurmuşdur. 

Qurultayın iclaslarına Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, Rəyasət Heyətinə dünya türkologiyasın­da böyük xidmətləri olan alimlər, türk dünyasının tanınmış simaları seçilmiş­lər. 8 gün davam edən bu mötəbər təd­birdə müxtəlif ölkələrdən 131 nümayən­də iştirak etmiş, müzakirəyə çıxarılan türk xalqlarının ortaq dili, tarixi və ədə­biyyatı məsələləri bu gün də öz aktuallı­ğını qoruyub saxlayır. 

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliye­vin Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illiyi ilə bağlı 9 noyabr 2005-ci il tarixli, 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında 18 fevral 2016-cı il tarixli sərəncamları da qurultayın türk xalqlarının həyatında necə böyük tarixi əhəmiyyət daşıdığını bir daha təsdiq edir. Hər iki sərəncam bu gün türkdilli respublikalar arasında elmi-mədəni əlaqələrin inkişaf etdiril­məsində mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Qurultayda Türkiyə və İrandan, elə­cə də keçmiş Sovetlər Birliyi məkanın­da yaşayan türkdilli xalqlar ilə yanaşı, xarici qonaqların, Avropa türkologiya­sının məşhur nümayəndələrinin dəvət edilməsi və onların iştirakının təmin olunması qurultayın əhatə dairəsinin nə qədər geniş olduğundan xəbər verir.

Dövrünün məşhur siyasi və dövlət xadimləri olan SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Qəzənfər Musabəyo­vun qurultaya təbrik nitqinin, Azərbay­can SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlunun sədr kimi geniş məruzəsinin, Sovet Azərbaycanı­nın partiya və dövlət xadimləri Ruhulla Axundovun, Həbib Cəbiyevin, böyük türk dünyasının və türkologiya elminin tanınmış simaları Əli bəy Hüseynzadə, Mehmet Fuad Köprülüzadə, Vasili Bar­told, Hənifə Zeynallı, Bəkir Çobanzadə və onlarca digər nəhənglərinin məqalə və müsahibələrinin “Kommunist” qə­zetində çap olunması ölkədə türklük ruhunun dirçəlməsinə önəmli məfkurəvi təkan olmuşdur. 

Ölkənin bir nömrəli mətbu nəşri olan “Kommunist” qəzetinin dərc etdiyi materiallar bu gün də dəyərli mənbələr olmaqla, mətbuatın tarixə şahidliyi­nin misilsiz önəm daşımasının parlaq nümunələrindən biri kimi qarşımız­da canlanır. SSRİ məkanında yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri də hazırlanmışdır. 

Qurultayın qəbul etdiyi qərara əsasən, 1929-cu il yanvarın 1-dən sovet hökuməti ərəb əlifbasının işlədilməsinə son qoymuşdur. Yeri gəlmişkən deyək ki, 20-ci illərin sonlarında latın əlifba­sına keçid uğrunda başlayan təbliğatın başında “Kommunist” qəzeti dayanmış­dı. Redaksiya ilk olaraq 1-ci səhifədəki məqalələrin bəzilərini, daha sonra sə­hifənin yarısının latın qrafikası ilə dər­cinə başlamışdı. 

AMEA-nın prezidenti İsa Həbibbəy­li Birinci Türkoloji Qurultaya həsr olun­muş məqaləsində qeyd edir ki, dünya elminin, xüsusən də türk dünyasının böyük elmi hadisəsi olan Birinci Bakı Türkoloji Qurultayı həm tarix kimi, həm də müasirlik baxımından mühüm əhə­miyyətə malikdir. 1926-cı ilin 26 fev­ralından 6 martına kimi Bakı şəhərində keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultay türk xalqlarının elmi-mədəni birliyinə, ortaq milli-mənəvi dəyərlərinin inkişaf etdirilməsinə, inteqrasiya proseslərinin dərinləşdirilməsinə geniş üfüqlər açan ictimai hadisədir.

Sovet hökuməti belə bir möhtəşəm qurultay keçirməklə dünyaya nümayiş etdirmək istəyirdi ki, Rusiyanın yeni qır­mızı imperiyasının qurduğu dövlət “azad­lıq, bərabərlik, qardaşlıq səltənəti”dir. SSRİ rəhbərliyinin bu məkrli planının iflasa uğraması, əvəzində, türklük duy­ğusunun canlanması, milli təmayüllərin baş qaldırması Stalin rejimini türkoloji qurultayın cücərtilərini amansızlıqla soldurmağa, onun gözlənilməz nəticələ­rini silib atmağa məcbur etmişdir. 

1937-ci ilin qanlı repressiyasından da əvvəl başlanmış bu amansız divantutma 40-cı illərədək davam etmişdir. Türko­loji qurultayın 100-dən artıq iştirak­çısının, seçmə alim və mütəfəkkirinin əksəriyyətinin həbsi və fiziki məhvi ilə bitən bu prosesin özü də “Kommunist” qəzetinin səhifələrinə həkk edilərək gü­nümüzə gəlib çatmışdır.

Mərhum professor Kamil Nəri­manoğlunun təbirincə desək, qurulta­yın işində iştirak edən 100-dən çox nümayəndənin pantürkizmdə ittiham edilərək repressiyaya uğraması, əksər alim və müttəfəkkirlərin həbs və fizi­ki məhvlə üzləşməsi yaxın tarixin ən böyük ziyalı-alim soyqırımıdır. “Kom­munist” qəzetinin repressiya xronikası 30-cu illərin Sovet-Stalin diktatura re­jiminin qanlı əməllərinə qarşı ittiham aktıdır. 

Göründüyü kimi, Birinci Bakı Tür­koloji Qurultayının proqram və sənəd­lərini gündəmdə saxlayan mətbuat, o cümlədən “Kommunist” qəzeti əlifba islahatının həyata keçirilməsində in­formasiya təbliğat ruporu olmuşdur. Qurultayın qəzetdə belə geniş işıqlan­dırılması bir daha sübut edir ki, “Kom­munist” redaksiyası sovet ideoloji basqısı şəraitində də milli elmi-mədəni qüvvələri öz ətrafında toplayan başlıca mənəvi mərkəz olmuşdur.

Lakin ilk illərdən başlayaraq “Kom­munist” qəzetinin milli təmayülünü Sergey Kirov, Levon Mirzoyan kimi yad və düşmən simalar ziddiyyətli bir şəxs olan Əliheydər Qarayev kimi milli hisslərdən məhrum yerli rəhbər kadrla­rın fikir və mülahizələri əsasında daim nəzarət altında saxlamış, yeri gəldikcə müəlliflər “millətçilik”, “türkçülük” adı ilə təqib edilmişlər. Nəticədə “Kommu­nist” qəzeti redaksiyasında çalışan milli ruhlu, türkçülük ideyalarının təbliğatçısı olan görkəmli ziyalılar – Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Ağababa Yusifzadə, Cəfər Cabbarlı, Mir Seyfəddin Kirman­şahlı Əliheydər Qarayevin təkidi ilə xırda burjuaziyanın əlaltısı adlandırıl­mış, bir qismi işdən qovulmuş, bir qis­mi isə ciddi tənbehlərə məruz qalmışdır. “Kommunist” qəzetindəki “millətçilik yuvası”nı dağıtmaq üçün dəfələrlə çox yüksək səviyyədə ciddi tədbirlər həyata keçirilmiş və redaktorlar vəzifələrindən uzaqlaşdırılmışdır.

Qəzetin tarixini öyrənən müəlliflə­rin yazdığı kimi, “Kommunist” tək­cə rejimin məqsəd və məramını təbliğ edən qəzet deyil, milli jurnalistikamı­zın demokratik ənənələrini də imkan daxilində yaşadan bir nəşr olmuşdur. O, ictimai fikri formalaşdıran, Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin keşiyində dayanan, tariximizi təbliğ edən, mənə­viyyatımızı yad təsirlərdən qoruyan müqəddəs bir ocaq, ciddi bir mərkəz kimi tanınmış və cəmiyyətdə də belə qəbul edilmişdir. 

Dövrün çox populyar və nüfuzlu mətbuat orqanı olan “Kommunist” qəze­tində dərc edilən milli ruhlu məqalələr xalqın məfkurəvi yaddaşının məğlube­dilməz olmasından qaynaqlanmışdır. O zaman “Kommunist” sıradan bir qəzet yox, qısa müddət ərzində bütün Cənubi Qafqazın aparıcı dövri nəşrlərindən bi­rinə çevrilmiş, SSRİ-nin iri şəhərlərində və bir sıra xarici ölkələrdə xüsusi müx­birləri ilə təmsil olunmuşdur. 

Öz dövrü üçün birinci rəsmi partiya və dövlət qəzeti olan “Kommunist” küt­lənin siyasi və mənəvi tərbiyəçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu qəzet həmişə tarixi hadisələrin mərkəzində olmuş, xalq kütlələrini mütərəqqi yaradıcılı­ğa səsləmişdi, respublikanın gündəlik həyatında baş verən bütün məsələlərin həllində ideya-siyasi təsir vasitəsi ol­muşdur. 

Qəzet, eyni zamanda, milli jurnalist kadrları yetişdirən, yönləndirən yaradı­cılıq məktəbi kimi də fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1920-ci ilin əvvəllərində “Kommunist” qəzetinin nəzdində təşkil olunmuş dərnək və respublika miqyas­lı 3 aylıq kurslarda dinləyicilərə digər məsələlərlə yanaşı, publisistika, qəzet informasiyası, kütlə ilə ünsiyyət forma­ları, qəzet təsərrüfatı, qəzetin səhifələn­mə texnikası, stenoqrafiya və s. haqqın­da təlimlər keçilmişdir.

Bu kursların mühazirəçiləri arasında Üzeyir bəy Hacıbəyov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Terequlov, Ağababa Yusifzadə, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Xəlil İbrahim, ər-arvad Nuşirəvanovlar və başqaları kimi tanınmış jurnalistlər, publisistlər, yazıçılar olmuşlar. Maraq­lı faktdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatının məşhur simalarından olan yazıçı və ədə­biyyatşünas Mir Cəlal Paşayev (Paşa­zadə Cəlal) də bu kursların dinləyicilə­rindən olmuş və sonralar “Kommunist” qəzetində işləmişdir. 

Ümumiyyətlə, uzun illər boyu “Kommunist” qəzeti respublikanın ən yaxşı jurnalistlərinin qüvvəsi, təəssüb­keş ziyalıların fəal iştirakı ilə nəşr edi­lib. Onun ideya-siyasi və peşəkarlıq sə­viyyəsi sahə və bölgələrin dövri nəşrləri üçün örnək kimi qəbul olunub. Qəzetin həyatındakı bir sıra yeniliklər, milli mət­buatımızın ümumi tarixinə önəmli fakt və hadisələr kimi daxildir. 

Sovet rejimi dağılanda, haqlı ola­raq, “Kommunist”in adı dəyişdirilərək “Xalq qəzeti” qoyulmuşdur. Çünki bu nəşr, həqiqətən, uzun illər boyu həm də xalqın qəzeti olmağa can atmışdır. Ötən 105 ildə bu qəzetdə yüzlərlə, minlərlə elə yazılar dərc edilmişdir ki, onlar bu gün də peşəkar jurnalist yaradıcılığı sa­yılmağa layiqdir. Lakin “Kommunist” qəzeti ötən əsrin sonlarında milli azad­lıq hərəkatının geniş vüsat aldığı dövr­də, xüsusən, sovet rejiminin süqutundan sonra ciddi qınaqlarla üzləşdi.

İndiki dövrdə Azərbaycan sovet mət­buatının cəmiyyət qarşısında xidmətlə­rini “rejimin xidmətçisi və təbliğatçısı” adlandırmamaq mümkün olmadığı kimi, onu tam şəkildə bu cür təqdim etmək də haqsızlıq olardı. Bu baxımdan, Azər­baycan sovet mətbuatı tarixinin, o cüm­lədən dövri nəşrlərin yenidən öyrənil­məsi önəmli vəzifədir. 

Həqiqət budur ki, sovet dövründə mətbuat rəsmi dövlət siyasətinin, kom­munist ideyalarının təbliğat ruporu olsa da, xalq həyatının da geniş mənzərəsini əks etdirmişdir. Əsrlər boyu Azərbaycan xalqını qoruyan, onun dövlətçilik və türk­çülük ənənələrini yaşadan mədəniyyəti­miz, incəsənətimiz, musiqimiz və digər dəyərlərimiz “Kommunist” qəzetinin so­vet dövründəki 72 illik mövcudluğu döv­ründə daim aparıcı mövzular olmuşdur. 

Bu qocaman ümummilli mətbu nəş­rin müstəqillik dövründə “Xalq qəzeti” adı altında 33 illik fəaliyyəti qeyd edilən xidmətlərin verdiyi milli-mənəvi səla­hiyyət üzərində davam edir. 105 illik ic­timai-siyasi qəzetin rəsmi nəşr statusunu uğurla davam etdirməsi onun bugünkü kollektivi üçün böyük şərəf olmaqla ya­naşı, həm də yüksək vətəndaşlıq məsu­liyyətidir.

Namiq ƏHMƏDOV
XQ