Bəs niyə onları kor qoymuşuq?

II YAZI

Abşeron gölləri vaxtilə öz təbiətinə görə nadir sututarlar siyahısına daxil edilib. Bu su ehtiyatlarından sosial-iqtisadi ehtiyacların ödənilməsində istifadə olunub. Lakin sonrakı illərdə sənayenin, xüsusilə də neft sektorunun inkişafı ilə əlaqədar müxtəlif tullantıların və kimyəvi birləşmələrin təsiri ilə həmin göllər kəskin çirklənməyə məruz qalıb. 

Bu azmış kimi, yarımadada vaxtilə kənd təsərrüfatı məqsədilə istifadə olun­muş torpaqlarda son illərdə salınmış yeni-yeni yaşayış massivlərinin tullan­tı sularının da ətraf göllərə axıdılma­sı problemi bir qədər də dərinləşdirib. Beləcə, 200-ə yaxın müxtəlif süni və təbii göl baxımsızlıq ucbatından çirkab mənbəyinə çevrilib. Halbuki vaxtilə bu göllərin bir çoxu respublikamızın əsas duz mənbələrindən olub.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazir­liyinə Abşeron yarımadasında yerləşən duzlu göllərlə bağlı ünvanladığımız sor­ğuya cavab olaraq bu sahədə ekoloji vəziyyəti ağırlaşdıran səbəblərdən biri kimi əhalinin sayının getdikcə artması nəticəsində mövcud göllərin ətrafındakı mühafizə zonalarında kortəbii yeni ya­şayış massivlərinin salınması göstərilir. Qeyd olunur ki, həmin ərazilərdə sürətlə yaşayış evləri tikilir, məhəllələr salınır, amma mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya sis­teminin qurulması unudulur. Belə şəraitdə isə əhali məişət-çirkab sularının birbaşa yaxınlıqda olan göllərə və ətraf ərazilərə axıdılması məcburiyyəti ilə qarşılaşır. Nə­ticədə, həmin su hövzələri zərərli mad­dələrlə çirklənərək güclü antropogen tə­sirlərin mərkəzinə çevrilir. 

Məlumatda Abşeron yarımadasında həcm baxımından 14 iri gölün–Xocəsən, Qırmızı, Puta, Qu, Masazır, Mirzələdi, Qızılnohur, Pirşağı, Kürdəxanı, Bülbülə, Binəqədi, Zabrat, Zığ və Böyükşorun ad­ları çəkilsə də, onların hansı ekoloji təsir­lərə məruz qalmasının üzərindən sükutla keçilir. Halbuki açıqlamanın əvvəlində göl­lərin sadalanan səbəblər üzündən çirklən­məsi bildirilir. Məsələn, min hektara yaxın sahəni əhatə edən Masazır gölünün Bakı şəhərindən 21 kilometrlik məsafədə, Ab­şeron rayonunun Masazır qəsəbəsinin yaxınlığında yerləşdiyi, suyunda duzlulu­ğun yüksək olması-110 promil təşkil etdiyi vurğulansa da, kənar təsirlərə məruz qal­ması barədə heç bir söz deyilmir. 

Əslində, adıçəkilən nazirliyə ünvan­ladığımız yazılı sorğuda da məqsəd Masazır gölünün, eləcə də digər su höv­zələrinin zərərli maddələrlə çirklənərək antropogen təsirlərə necə məruz qalma­sını öyrənmək və qurumun bu barədə gördüyü tədbirlərin nəticəsi barədə oxu­cuları tanış etmək idi. Lakin məlumatın ilk abzasında göllərin acınacaqlı vəziy­yətini ifadə edən ümumi qeydləri nəzərə almasaq, qalan hissədə məlum statistik göstəricilərdən savayı, narahatlıq doğu­ran vəziyyət barədə heç nə vurğulanmır. Belə olan təqdirdə, materialın hazırlan­masında ümumi müşahidələrimizə, sa­kinlərin fikirlərinə, ən əsası isə ekspert rəyinə əsaslanmalı olduq. 

Masazır gölü ətrafında indi illər əvvəl­ki mənzərədən əsər-əlamət yoxdur. Evlər duzlu su hövzəsinin, necə deyərlər, artıq bir addımlığındadır. Gölün lap yaxınlığın­da Badam bağının yerində Villa Badam kimi yeni yaşayış məntəqəsi diqqət çəkir. Binalar və drenajsız sərt örtüklər (asfalt və beton), həmçinin kanalizasiya sisteminin qurulması hövzəyə daxil olan yağış və qrunt sularının azalmasına səbəb olur. Şübhəsiz ki, belə bir vəziyyət gölə su axı­nına mənfi təsir göstərir və hövzəni quru­ma təhlükəsi ilə üzləşdirir. 

Burada bir məqamı da zəruri olduğu üçün bir daha xatırladırıq. Qeyd edildiyi kimi, Masazır qəsəbəsinin müəyyən his­səsində, eləcə də Novxanı yaşayış sahə­sində artıq bir neçə ildir ki, kanalizasiya sistemi işləyir. Mütəxəssislərin fikrincə, bu, adamda gölün ekoloji vəziyyətinin qorunması təsəvvürü yaratsa da, əslin­də, kanalizasiya sistemi təbii su axınının məhdudlaşdırılmasına, bura daxil olan yağış və qrunt sularının azalmasına, kə­nar ərazilərdəki tullantı sularının yenidən gölə sızmasına, nəticədə, gölün quruma təhlükəsi ilə üzləşməsinə şərait yaradır. 

Beləliklə, gölün quruma ehtimalının qarşısını almaq üçün ən yaxşı həll yolu gölətrafı ərazini əvvəlki vəziyyətə gətir­mək, başqa sözlə, hövzəyə istiqamət­lənən su axınını təmizləməklə onu ye­nidən Masazır gölünə yönəltməkdir. Bununla yanaşı, sözügedən coğrafi sahə təmiz saxlanılmalı, ora məişət tullantıları­nın və plastik torbaların atılmasına imkan verilməməlidir. Çünki küləkli günlərdə həmin tullantılar hava axını ilə gölə tö­külür. Bütün bunlar isə təbiətin yaratdığı bu zəngin potensialın–sirli göl ekosiste­minin şüurlu insan əli ilə məhv edilməsi­nin, mədəni və təbii dəyərlərin üzərindən xətt çəkilməsinin, gölün qorunmasına, istismarına laqeyd yanaşılmasının bariz göstəricisidir. 

Yeri gəlmişkən, Abşeron rayonunun Masazır qəsəbəsi ərazisində yerləşən su hövzələrindən biri də “Zibilli gölü”dür. Yəqin ki, bu ad ona gözdən-könüldən uzaq düşdüyü, nəzarətsiz qaldığı illərdə verilib. Başqa sözlə, hövzə yaxın əra­zidəki evlərin tikintisindən sonra orada yaranan və sürətlə genişlənən yaşayış sahəsinin məişət tullantılarının atıldığı yerə çevrilib. Təbii ki, ərazinin kanalizasi­ya sistemindən tullantılar da bura axıdılır. Artıq gölün adı tarixə qovuşur, doldurula­raq yerində evlər tikilir. Avqust ayında hə­min ərazidə olarkən, gölün qurudulması prosesi sürətlə davam etdirilirdi. Müraciət etdiyimiz müvafiq dövlət qurumlarından isə heç biri məişət tullantılarının doldurul­ması ilə gölün qurudulmasının səbəbini izah etməyə maraq göstərmədi. Sakinlər isə yaxın günlərdə gölün yerində yaşayış sahəsinin salınacağını bildirdilər... 

Oxşar problemlərə ölkəmizin müxtəlif bölgələrində yerləşən göllərdə də təsa­düf olunur. Əsasən, Şəki–Qax və Aran bölgələrində yerləşən, vaxtilə duzlu göl­lər kimi tanınan su hövzələri artıq ekoloji fəlakətlə üz-üzə qalıb desək, yəqin, ya­nılmarıq. Son illər həddindən artıq çirk­lənməyə məruz qalmış bu göllər hazırda duzlu göl yox, sadəcə, çirkab mənbəyini xatırladır. Üstəlik, həmin göllərin duzçök­dürmə səviyyəsi də əvvəlki illərlə müqa­yisədə xeyli azalıb. Hazırda yerli sakin­lər tərəfindən bu göllərdən çıxarılan az miqdarda duzdan heyvanlara yem kimi verilməsi hallarına təsadüf olunur ki, bu da yodlaşdırılmamış məhsul olduğundan qanunsuz sayılır. Belə ki, “Yod çatışmaz­lığı haqqında” Azərbaycan Respublika­sı Qanununun 8.3 maddəsinə əsasən, ölkədə yodsuz duzun istehsalı, idxalı, hətta heyvanlara yem məqsədilə veril­məsi qadağan edilib. 

Göründüyü kimi, Abşeron yarımada­sında, eləcə də ölkəmizin ayrı-ayrı əra­zilərində təbiətin insanlara bəxş etdiyi zəngin oksigen mənbəyi olan göllər elə insanın öz əli və əməli ilə zaman-zaman ekoloji terrora məruz qalıb. Əvvəllər öz sərvətlərini duz və müalicəvi palçıq şək­lində insanlara bəxş edən göllər indi, sa­dəcə olaraq, zibil poliqonunu xatırladır. Necə deyərlər, kimin əlinə nə keçirsə, bu göllərə və ya onların ətrafına atır. Nəti­cədə, təbii sərvətlərimiz olan göllər təmiz su mənbəyindən, az qala, kimyəvi ele­mentlər poliqonuna çevrilib. Son illərin ekoloji terrorununun qurbanına çevrilmiş həmin sututarların təmizlənərək əhalinin istifadəyə qaytarılması isə xeyli zaman və vəsait tələb edir.

Vaqif MƏMMƏDOV, 
ETN Geologiya və Geofizika İnstitutu hidrologiya və 
geoekologiya şöbəsinin rəhbəri, coğrafiya elmləri doktoru

Hazırda ölkəmizin ayrı-ayrı ərazilə­rində tərkibində müxtəlif miqdarda duz­lar olan onlarca göl mövcuddur. Bunlar, əsasən, isti iqlimə malik ərazilərdə yer­ləşir. Həmin göllərin əksəriyyəti Abşeron yarımadasında, qismən də Şəki və Qax rayonlarının cənub hissələrində, eləcə də Salyan rayonun ərazisində, Kür çayının sol sahilindədir.

Hələ orta əsrlərdə, bəlkə də daha qədim dövrlərdə insanlar Abşeron yarım-adasında olan şor göllərdən duz istehsa­lında istifadə ediblər. Çox təəssüf ki, ha­zırda bu göllərin bir neçəsi istisna olmaqla qalanları çirklənməyə məruz qaldığından onlardan duz istehsal etmək mümkün deyil. Amma həmin ərazidə yerləşən Bö­yük Şor, Masazır, Mizələdi, Fatmayı, Kür­dəxanı, Qala, Zığ, Məhəmmədi (az miq­darda) su hövzələrindən vaxtilə kifayət qədər duz istehsal olunub. Keçmişdə yerli sakinlər bu göllərdən duzların toplama vaxtını bilirdilər. Hətta 19-cu əsrin məlu­matlarında qeyd olunur ki, əhali duzu top­layıb qurudaraq satış məqsədilə istifadə edir və ya başqa əmttə ilə dəyişirdi. 

Yeri gəlmişkən, hələ İkinci Dünya mü­haribəsinə qədər Böyük Şor gölündən xeyli duz çıxarılırdı və orada “Baksol”, Bakı Duz Təşkilatı fəaliyyət göstərirdi. Hə­min dövrdə “Baksol” gölünün şimal-qərb sahillərində hovuzlar var idi. Günəşin isti­liyi nəticəsində quruyan həmin hovuzların dibinə duz çökür və məhsul yaxınlıqda yerləşən istehsal müəssisəsində emal olunaraq satışa çıxarılırdı. Sonralar neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar Abşeron yarımadasındakı digər göllər kimi, Böyük Şor gölü də çirklənməyə məruz qaldı. 

Abşeron yarımadasında yerləşən Böyük Şor gölü ilə yanaşı, Fatmayı, Kür­dəxanı, Qala və Zığ gölləri də duz isteh­salı əhəmiyyətini çoxdan itiriblər. Çünki quruda neft sənayesinin inkişafı zamanı quyularda çoxsaylı fontanlar baş verirdi. Zaman-zaman həmin fontanların nefti relyefin alçaq yerlərinə yayılıb toplanırdı. Abşeronda da ən alçaq yerlər məhz hə­min çökəkliklərdir ki, onların da çoxu bu göllərlə tutulub. Ötən müddətdə həmin göllər o qədər çirklənib ki, indi onlara göl yox, sadəcə, çirklənmiş su hövzəsi demək olar. Digər tərəfdən, həmin göl­lərə xeyli neft-mədən, lay suları, emal zamanı əmələ gələn tullantı suları yığıl­dığından artıq orada duzyığılma prosesi baş vermir. 

Abşeronun qərb hissəsində, Qobus­tan sərhədinə yaxın ərazidə də xırda duzlu göllər çoxdur. Bu göllər yeraltı duzlu sularla qidalansa da, hazırda onların heç biri, demək olar ki, duz çökdürmür. Bu­nunla yanaşı, yaxınlıqda yerləşən Şirin nohur, Dadlı çala, Şorlu çala, Meyliqulu çala, Əyriçala şor və s. göllər yayda qu­ruyur. Hələlik həmin ətraflarda sənaye və ya emaledici sənaye sahələri, yaşayış məntəqələri olmadığına görə göllər ha­zırda təbii vəziyyətdədir. Bu göllər yayda qurusa da, onların dibinə duz çökmür.

Digər iki böyük gölün biri respublika­nın cənub hissəsində, Salyan rayonunun ərazisində yerləşən Duzdağ gölüdür. Bu gölün yanında eyni adlı palçıq vulkanı da mövcuddur. Yeraltı duzlu sularla qi­dalanan gölün sahəsi 4 kvadratkilometrə yaxın, uzunluğu 5, eni isə 1 kilometrdir. Amma duzu istifadəyə o qədər də yarar­lı olmadığından ondan istifadə edilmir. Bununla yanaşı, orada maqneziumlu acı duzların üstünlük təşkil etməsi də istis­na olunmur. Yay fəslində Duzdağ gölü, demək olar ki, tam quruyur və ya quruma həddinə çatır. 

Şəki rayonunun asağı, cənub his­səsinə yaxın ərazidə yerləşən Acınohur gölünün də böyük sutoplayıcı hövzəsi var. Burada suyun səthinin hündürlüyü, təqribən, 107 metr səviyyəsindədir. İlin fəsillərindən asılı olaraq gölün səthi 10-12 min kvadratkilometr təşkil edir. Amma göl çox dayazdır. Suyun bol olduğu vaxtlarda heç bir metrə belə çatmır. Ətrafları düzən­lik olan ərazilər ağappaq rəngdədir. Bu gölün mənbəyini həm yeraltı sular, həm də ətrafda formalaşan yağış və qar suları təşkil edir. 

Bu gün çirklənmə səviyyəsi az olan yeganə duz mənbəyi Masazır gölüdür. Məlum olduğu kimi, hazırda həmin göl­dən duz çıxarılır və yaxınlıqdakı zavodda istehsal olunaraq satış üçün hazırlanır. Bununla yanaşı, Masazır gölünün yaxın­lığında, şərq tərəfdə yerləşən Mirzələdi gölündən də duz çıxarılıb və həmin müəs­sisədə təmizlənir. Əslində bu gün Masazır və Mirzələdi gölləri də çirklənməyə məruz qalır. Çünki onların ətrafında iri yaşayış məskənləri–Masazır, Novxanı və Saray qəsəbələri yerləşir. Amma bu göllərin çirk­lənmə səviyyəsi az olsa da, düşünürəm ki, vaxtında tədbir görülməsə, onların suyu da, duzu da çirklənəcək.

Əfsuslar olsun ki, təbii vəziyyətdə duzçökdürən göllərimiz ilbəil azalır. Belə ki, Masazır, Mirzələdini, eləcə də Acıno­hur və Duzdağı (bir sıra xırda göllərin isə elə bir əhəmiyyəti yoxdur) nəzərə alma­saq, başqa duz mənbəyimiz qalmayıb. Abşeron yarımadasında, eləcə də ölkə­mizin digər ərazilərində yerləşən duzlu göllərin çirklənməsi respublikamızı duz istehsalında xeyli geri salıb. Əgər həmin göllər çirklənməyə məruz qalmasaydı, Azərbaycanın xeyli sayda duz mənbəyi olardı. Amma vaxtilə bu göllərdən çıxarı­lan duz məişətdə istifadəyə tam yarayırdı. Digər göllərin, eləcə də Acınohur və Duz­dağ su hövzələrinin duzları bir az texniki xarakterli idi. Həmçinin o göllərin dibində bioaktiv maddələrlə zəngin lil kütləsi, pal­çıq əmələ gəlirdi. Bu isə bir sıra xəstəlik­lərin sağalmasına kömək edirdi. 

Yeri gəlmişkən, Elmi-Tədqiqat Kuror­tologiya İnstitutu tərəfindən ötən əsrin 30-50 ci illərində götürülmüş çoxsaylı nümunələr də həmin palçığın müalicə­vi əhəmiyyətini tam sübuta yetirmişdi. Təəssüf ki, artıq duzla yanaşı, o palçıq da yoxa çıxıb. Çünki göllər çirklənməyə mə­ruz qaldığından əvvəlki bioaktiv qüvvəsi­ni, müalicəvi əhəmiyyətini itirib. Əgər bu göllər çirklənməsəydi, onların sahilində müalicəvi sanatoriyalar təşkil etmək olar­dı, ətrafdakı duzlu aerozollarla bol hava ilə də nəfəsalma sistemi zəif olan adamlar yaralana bilərdi. 

Başqa bir misal. Zığ qəsəbəsinin cə­nubunda dənizə yaxın yerdə bir balaca göl var. Camaat adına Duzlu göl deyir. Vaxtilə həmin göl dənizin balaca bir körfəzi olub. Sonradan Xəzərin səviyyəsi aşağı düşdü­yündən həmin ərazi dənizdən aralanıb və vaxtilə yaxınlıqdakı neft quyularının yod­lu-bromlu, bir qədər də yeraltı suları ilə qi­dalanmağa başlayıb. Əhali gölün suyunun və dib hissəsinə yığılan palçığın müalicəvi xarakter daşıdğını düşünərək yay ayların­da ora axın edir. 

Düşünürəm ki, həkim-bioloqlar, kuror­toloqlar Duzlu gölün ərazisində lazımi tə­dqiqat aparıb bu barədə rəy verməlidirlər. Əgər sözügedən gölün müalicəvi əhə­miyyəti təsdiqlənsə, onun çirklənməsinin qarşısı dərhal alınmalı və ərazidə hökm sürən antisanitar vəziyyət aradan qaldırıl­malıdır.

Vaqif BAYRAMOV
Mirbağır YAQUBZADƏ
XQ