Bu qəhrəman kənddən sonuncu azərbaycanlının çıxarılmasından 32 il ötür 

Qədim Oğuz yurdlarını hiyləgərliklə, hissə-hissə ələ keçirən erməni daşnaklar ötən əsrin sonlarında öz məkrli planlarını bütün Göyçə–Zəngəzur boyunca davam etdirir, oradakı Azərbaycan kəndlərində həmyerlilərimizə divan tutur, onları dədə-baba torpaqlarından didərgin salırdılar. Təkcə Meğri rayonunun Nüvədi kəndinə 1991-ci ilin yayına kimi güc gələ bilməmişdilər. 

Üç il yarımdan da artıq – 1988-ci ilin əvvəllərindən 1991-ci ilin avqust günlərinə kimi Ermənistandakı heç bir Azərbaycan kəndində bir azərbaycanlı belə qalmadığı halda, Bakıdan ciddi bir köməyi olmayan silahlı təzyiqlərə belə mətinliklə sinə gərirdilər. Bu kəndin sa­kinləri dağlar kimi qürurlu, qayalar kimi sərt olduqları üçün dözüb dururdular. Nüvədinin Bakıda, respublikamızın di­gər şəhər və rayonlarında yaşayıb-ça­lışan vətənpərvər oğulları da kəndlə əlaqəni üzmür, bütün mümkün kömək­likləri edirdilər. Kənd camaatı dar ayaq­da qonşu Zəngilanın köməyinə arxala­nırdı. Və kənd, çətin də olsa, öz gündəlik həyatını yaşayırdı. 

Onda hələ rus hərbçiləri də erməni fitvasına tam uymamışdılar. Hətta on­lardan biri – 19 yaşlı leytenant Yevgeni Yurçenko silahlı haylara qarşı mübarizə­də nüvədililərə kömək edərkən igidliklə həlak olmuşdu. Kənd camaatı onu elə Nüvədidə ehtiramla torpağa tapşırmışdı. 

Lakin 1991-il avqustun ilk günlərin­dən Nüvədi ilə bağlı Ermənistan rəh­bərliyinin hərbçilərə təzyiqi artmışdı. O zamankı prezident Levon Ter-Petrosyan “hərbçilərin Nüvədidə saxlanmasının heç bir hüquqi əsası olmadığını” bil­dirərək, Ermənistanda azərbaycanlıların yaşadığı bu sonuncu kənddən hərbi böl­mələrin çıxarılmasını tələb etmişdi. 

Bizə – o vaxtkı respublika qəzetləri­nin Dağlıq Qarabağ mövzusunda yazan müxbirlərinə heç bir izahat vermədən təcili olaraq Ermənistanın cənub sərhədi yaxınlığında yerləşən Zəngilana getmə­yimiz, avqustun 7-də isə mütləq Nüvə­didə olmağımız tapşırıldı. Avqustn 6-da Bakı–Şərur qatarında (o zaman “Nora­şen” qatarı adlanırdı) Zəngilana yola düşdük. 9 nəfər idik – Tahir Məmmədov (“Həyat” qəzetinin müxbiri, erməni di­lini yaxşı bilən Qafar Çaxmaqlı ("Kom­munist"in müxbiri), Söhbət Məmmədov (“Bakinski raboçi” qəzetinin şöbə müdi­ri), Zemfira Əmiraslanova (“Respubli­ka” qəzetinin əməkdaşı), foto-müxbirlər Rafiq Nağıyev, Sadıq Həşimov, daha iki müxbir (indi xatırlaya bilmirəm) və mən. Ertəsi gün səhər saat 6-ya yaxın Minci­van stansiyasına çatdıq və təsadüfi yol maşınları ilə Zəngilan rayon mərkəzinə yollandıq. Hökmən raykomun 1-ci katibi ilə görüşməli və onun göstərişi ilə ayrıla­caq maşınlara minərək, müşayiətçilərlə Nüvədiyə getməli idik. 

Katibin Zəngilandakı və Nüvədidəki vəziyyətlə bizi tanış etməsindən sonra xüsusi göstəriş verilsə də, rayon milis şöbəsi bizim üçün maşın ayrılmasını yu­badırdı. Şöbəyə gedib, “hay-küy” salma­lı olduq. Orada öyrəndik ki, gecikmənin səbəbi benzinin olmamasıdır. Bu, əsl etinasızlıq və məsuliyyətsizlik idi.

Biz ilk dəfə görəcəyimiz Nüvədi, onun qeyrətli sakinləri ilə bağlı anbaan niga­rançılıq keçirir, lakin bununla belə Zən­gilanda yubanır, vaxt itirirdik. Yaranmış məcburi vaxt boşluğundan istifadə edib, jurnalist dostum Tahir Məmmədovlabirgə bizi Bakıdan çıxandan bəri nara­hat edən başqa bir mühüm problemi həll etməyə çalışdıq. Məsələ onda idi ki, bi­zim “ekspedisiya”mızda yeganə qadın jurnalist olan Zemfira xanımın Nüvədiyə getməsini istəmirdik. Axı, ermənilərə əsir düşə bilərdik. Rayon rəhbərliyindən xahiş etdik ki, öz adından ona Nüvədiyə getməməyi, Zəngilanda qalmağı məs­ləhət görsün. Lakin katibin, milis rəisi­nin, hətta DTK rayon şöbəsi rəhbərinin bölgədə vəziyyətin çox gərgin olduğunu bildirmələrinə və dönə-dönə xahiş et­mələrinə baxmayaraq, Zemfira xanımı fikrindən döndərmək mümkün olmadı. İsrarla gedəcəyini bildirdi. 

Bir neçə saatdan sonra (nəhayət ki, benzin tapmaq mümkün olmuşdu...), günortadan keçmiş Nüvədiyə yollandıq. Hər an erməni silahlılarına rast gələ bilərdik. Xoşbəxtlikdən, bu, baş vermədi və Zəngəzur dağlarının istəkli bir övlad kimi qoynuna aldığı Nüvədiyə yaxın­laşdıq. Hərbi postda keşik çəkən sovet əsgərləri maşınlarımızı dayandırıb, yox­ladılar və silah-sursat aparmadığımıza əmin olduqdan kəndə girməyimizə icazə verdilər.

Bu da Nüvədi! (Bəlkə də fizika ilə məşğul olan hansısa bir alim vaxtilə bu kəndi Yer kürəsinin nüvəsinə bənzə­dərək deyib ki, bu kənd sanki nüvədi. Və kəndin adı qalıb Nüvədi). 

Dağlar qoynunda, daşlar-qayalar üzərində ucalan, bütün ab-havası, görü­nüşü ilə qədim Oğuz yurdu olan, ensiz bir zolaqla uzanan bu kəndin heç yerdə rast gəlinə bilməyən mənzərəsi hamımı­zı valeh edir. Sakitlikdir. Kənd camaatı özünün gündəlik qayğıları ilə məşğuldur. Yol boyu bizi gülərüzlə qarşılayır, qo­naqpərvərliklə “xoş gəlmisiniz!” deyərək, görüşüb-söhbət etməyə çalışır, “o tərəf­lərdə” Nüvədi ilə bağlı hansısa mühüm qərarın olub-olmadığı ilə maraqlanırlar. 

Jurnalist dostlarımızla qərara alırıq ki, hərə bir yana dağılaşaraq, ayrı-ayrı adamlarla görüşsün. Kəndin ortası ilə ora-bura qaçışan uşaqlar, təndirə çörək yapan qadınlar, çomağa söykənərək dağların döşündə qoyun-quzu otaran qocalar sanki erməni daşnaklarını heç veclərinə də almırdılar. Hərə öz işində idi.

Hətta kəndin ağsaqqallı, 1941–45-ci illər müharibəsinin odundan-alovundan çıxmış 86 yaşlı Səhlalı kişi Əliyev bu gün evin damına qalxaraq, iki gün əvvəl ermənilərin “Alazan” raketi ilə dağıtdı­ğı çardağın üstünü qaydaya salmaqla məşğul idi – ömür sürüb-yaşadığı bu kəndi nə vaxtsa həmişəlik tərk edəcəyini ağlına belə gətirmirdi... 

Bir gün öncə gecə yarısı daşnaklar “Güllübəyim ənciri” deyilən istiqamətdən kəndə bir-birinin ardınca 20-yə qədər raket atmışdılar. Yaxşı ki, insan tələfatı olmamışdı. Raketlər kəndə şığıyarkən Səhlalı kişi evinin ikinci mərtəbəsində yatırmış. Cəld həyətə düşüb. Yalnız səhərə yaxın hava işıqlananda yuxarı qalxıb və yorğan-döşəyinin dəlik-deşik olduğunu görüb. 

Kənd məktəbinin direktoru Cəlal müəllim qeyd edir ki, son günlər ermə­nilər, guya, onların qayğısına qalaraq, vertolyotlarla kəndin üzərindən yaydıqları vərəqələrdə daşnak hiyləgərliyi ilə nüvə­dililərdən heç yerə köçməmələrini “xahiş edir”, onlara Ermənistanın “tam hüquqlu” vətəndaşları kimi “firavan” yaşamaları üçün hər cür təminat verəcəklərini, seçki­li orqanlarda, hüquq-mühafizə sistemin­də işləmələri üçün bütün mümkün şəra­iti yaradacaqlarını vəd edirlər. Və bunun Ermənistanın şəhər və kəndlərində 100 minlərlə azərbaycanlının didərgin salın­ması fonunda nə qədər ikiüzlü, iyrənc bir təklif olduğunu başa düşməmək qey­ri-mümkün idi. 

Bir-neçə gündən sonra kənddə toy olmalı idi və nüvədililər bizə bir-iki gün kənddə qalmağı təklif etdilər. Ancaq biz geri qayıtmalı idik. Xahiş etdilər ki, heç olmasa, təzə bişirilmiş yuxa ilə pendirə qonaq olaq. Ləzzətlə pendir-lavaş, üs­tündən Nüvədinin sərin bulaq suyundan içərək, yola düzəldik. 

Kənddən bir qədər aralanmışdıq ki, iki tank yolumuzu kəsdi. Əllərində Ka­laşnikov avtomatları tutmuş hərbçilər bizə maşınlardan düşməyi və sənədlə­rimizi təqdim etməyi əmr etdilər. Bunlar əvvəlki hərbçilər deyildi, maşınları və üst-başımızı diqqətlə yoxladılar. Yaran­mış gərgin vəziyyətdən birtəhər çıxa bildik. 

Yalnız geri qayıdarkən yolda bildim ki, bizi müşayiət edən maşınların hər iki­sində ehtiyat silahımız var imiş. Yaxşı ki, tapmamışdılar. 

Yalnız bir-neçə gün sonra Nüvə­didən olan bir nəfər bizə bildirdi ki, biz kənddən çıxandan 20-25 dəqiqə sonra haradansa hərbi postun yaxınlığında er­məni “boyevikləri” peyda olubmuş”. On­lar bizi girov götürmək üçün gəliblərmiş, ancaq gecikmişdilər... 

Zəngilana çatar-çatmaz bizə məlu­mat verildi ki, Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi, 1990-cı ildən etibarən Dağ­lıq Qarabağ üzrə Təşkilat komitəsinin rəhbəri olan Viktor Polyaniçkonun hərb-çilərlə və Nüvədi kəndinin başbilənləri ilə görüşündə biz jurnalistlər də iştirak etməliyik (Sən demə, bizim təcili olaraq Zəngilana, Nüvədiyə ezam olunmağımı­zın əsas məqsədi bu imiş).

Görüş zamanı V.Polyaniçko kəndin qorunması ilə bağlı qəti tapşırıqlar ver­di. Son göstəriş bu oldu ki, kənddən bir nəfər də çıxmamalı, köçməməlidir.

Ancaq təəssüf ki, elə həmin gün gecə saat 4-də hansı “sehirli əl” iləsə əvvəlcə hərbçilər, onların ardınca isə köməksiz qalan kənd camaatı Nüvədini həmişəlik olaraq tərk etdilər. 

Nüvədidən qayıtdıqdan sonra mə­nim “Nüvədinin acı taleyi” adlı geniş məqaləm “Vışka” qəzetində dərc edil­mişdi. Qəzetin o vaxtkı redaktoru Yuri İvanov mövzunun həmin dövr üçün mü­hüm əhəmiyyətini nəzərə alaraq, “Tə­cili ezamiyyət” rubrikası ilə qəzetin ilk səhifəsində yerləşdirmişdi. Redaktorun həmin yazıda mənim sovet hərbçiləri, hüquq-mühafizə orqanları və digərləri ilə bağlı ittihamlar səsləndirdiyim hissələri də ixtisar etməyib saxlaması onun da bir Azərbaycan vətəndaşı kimi bu yurdun təəssübkeşi olduğunu təsdiq edirdi. 

Beləcə, aramızda olan yeganə qadın jurnalist – Zemfira Əmiraslanova ilə bə­rabər Nüvədiyə gedib sağ-salamat qa­yıtrdığımız o günlərdən 32 il ötür. Düz­dür, sonra Nüvədi də əlimizdən çıxdı, amma indi artıq biz Qarabağı və Şərqi Zəngəzuru azad etmiş qalib xalqıq. Qar­şıda Qərbi Zəngəzurun, o cümlədən də Nüvədinin xilası durur.

Rəhman ORXAN,
Əməkdar jurnalist