Akademik Nizami Cəfərov “Azərbaycanşünaslığa giriş” adlı qiymətli tədqiqatının “Yeni dövrdən ən yeni dövrə... Etnokulturoloji özünüdərkdən milli-siyasi özünütəsdiqə” adlı IV bölümünün “Azərbaycanda milli dövlətçilik təfəkkürünün formalaşması” adlı yarımbaşlığını Heydər Əliyev dühasına həsr edib: “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, Prezident Heydər Əliyev Dünya azərbaycanlılarının şəksiz lideridir”.

Azərbaycanşünas alim ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi obrazını oxucuya “Azərbaycan xalqının etnik, sosial-siyasi mütəşəkkillik səviyyəsinin yüksəlişi sahəsində görülmüş böyük işlər”in əhatəsində təqdim edib. Müəl­lif göstərir ki, ulu öndərin respublika rəhbərliyinə gəlişi müstəqil düşüncə hadisəsi olub: “1970–1980-ci illərdə Azərbaycanda gedən milli oyanış, si­yasi-ideoloji dirçəliş prosesinin nəti­cələri özünü 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərindəki xalq hərəkatında göstərib.

Alim Heydər Əliyev obrazının bir səciyyəvi məqamını da yığcam və ay­dın təqdim edib: “Əgər müqayisə apar­saq, etiraf etməli olarıq ki, Azərbayca­nın dövlət rəhbərləri içərisində Heydər Əliyev qədər böyük idarəçilik təcrübə­sinə malik ikinci bir şəxs olmamışdır”. Nizami Cəfərov bu baxımdan 1970–1980-ci illərin Azərbaycanını “Heydər Əliyevin Azərbaycanı” adlandırıb və göstərib ki, ümummilli liderin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişi “90-cı illərin ilk ayla­rından artıq reallıq idi. Bir-birinin ardın­ca baş verən hadisələr, get-gedə güc­lənən “xaos” “ölkənin sahibini” tələb edirdi... H.Əliyevin yaratdıqları xalqın gözləri qarşısında dağıldıqca, böyük dövlət qurucusuna, ictimai harmoniya ustasına meyil də güclənirdi”.

Heydər Əliyev Azərbaycana Ta­rix kimi də lazım idi, – deyən Nizami Cəfərov bu tezisini belə əsaslandırır: “Həmin tarixin xronologiyası Azərbay­can Xalq Cümhuriyyətindən başlasa da, cümhuriyyətin “praktika”dan deyil, “nəzəriyyədən” ibarət olması ona əsas­lanmağa imkan vermirdi”. Müəllif ana­litik təhlillərini inkişaf etdirərək qənaə­tini qətiləşdirir: “Azərbaycanı Heydər Əliyev xilas etdi”. “Heydər Əliyevin Azərbaycanın xilası üçün gördüyü iş­lərin miqyasını müəyyənləşdirmək yox, ancaq təsəvvür etmək mümkündür. Bu, epik bir miqyasdır – bu fəaliyyət xalqın yalnız bu gününü müəyyən etmir, onun gələcəyinə əhəmiyyətli təsir göstərir ki, bu mənada Azərbaycanın qurtuluşu bu günlə məhdudlaşmayan, gələcəyə getdikcə tarixi məzmunu daha yaxşı dəyərləndirəcək bir hadisədir. 

Akademikin daha bir tezisi əsaslı və inandırıcıdır: “Azərbaycan qurtulu­şunun yekunu, yaxud nəticəsi qurtulu­şun Azərbaycanıdır”. Nizami Cəfərov Heydər Əliyevin Azərbaycan Respubli­kası Milli Məclisinin 15 iyun 1993-cü il tarixli iclasındakı çıxışından misal gəti­rib: “Azərbaycan Respublikasının döv­lət müstəqilliyi 1918-ci ildə yaranmış ilk Azərbaycan Demokratik Respublikası­nın ənənələri əsasında müasir tələb­lərlə, dünyada gedən proseslərlə bağlı olaraq təmin olunmalıdır. Bu sahədə mən daim çalışacağam və heç kəsin şübhəsi olmasın ki, ömrümün bundan sonrakı hissəsini harada olursa-olsun, yalnız və yalnız Azərbaycan Respub­likasının müstəqil dövlət kimi inkişaf etməsinə həsr edəcəyəm”. Akademi­kin tezislərindən birinin müddəası da dəqiqdir: “Heydər Əliyevin şəxsiyyətin­də təzahür edən milli iradə, möhtəşəm xalq ruhudur ki, Azərbaycanı hər cür iqtisadi, sosial-siyasi problemlərdən çıxararaq gələcəyə – əbədi müstəqil­liyə aparır.

Türkoloq alim Heydər Əliyevi həm də türk qövmləri məcrasında təqdim edib. Bu tarixi obrazda azərbaycançılıq­la bərabər, türkçülük məfkurəsi də birlə­şib: “Türk dünyasının fəxri olan Heydər Əliyev zəmanəmizin yetirdiyi böyük türklərdən biri, bəlkə də birincisidir”. Nizami Cəfərov xatırladır: “Azərbay­canın müasir tarixində Heydər Əliyevə qədər 3 görkəmli ictimai-siyasi xadimin (türkün) adı çəkilir: M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov və M.C.Bağırov. Xalq ma­raqlarına dərindən bağlılıq və məqsəd­lərinə çatmaq məharəti baxımından onları Heydər Əliyevlə müqayisəyə gətirmək mümkün deyil: “Çünki onların heç biri bu sahədə böyük istedada ma­lik olmamış, bir sıra hallarda isə şəraitin birbaşa əsirinə çevrilmişdir. Və bu isə o deməkdir ki, həmin görkəmli şəxsiyyət­lərin rəhbərlik təcrübəsi tamamilə başqa tipli bir rəhbər olan Heydər Əliyevə çox az şey vermişdir”.

Müəllif daha sonra Heydər Əliyevin böyük dövlətçilik, idarəetmə məharəti­nin əsasları üzərində dayanıb: “Heydər Əliyevin qısa bir zamanda qazandı­ğı müqayisəyəgəlməz ictimai-siyasi uğurların ən mühüm şərti, heç şübhə­siz, onun qorxmazlığı, cəsarəti, qranit kimi möhkəm iradəyə malik olmasıdır”. Heydər Əliyevlə bağlı əfsanələrin ma­hiyyətində isə bu dayanıb: “Əlbəttə, məsələ bu əfsanələrin reallığa nə dərəcədə yaxın olub-olmamasında de­yil, məsələ ondadır ki, cəmiyyət, ictimai şüur Heydər Əliyevi əfsanəvi şəxsiyyət kimi tanıyır... Özündən əvvəlki respub­lika rəhbərliyinin liberallığına, mərkəz­dən (Moskvadan) asılılığına, şəxsi rahatlığına meyilli olmalarına qarşı Heydər Əliyev əsil milli rəhbər obrazını qoymuş, bütün kəskinliyi ilə təsdiq et­mişdir”.

Akademik Nizami Cəfərov ulu ön­dər Heydər Əliyev fenomeninə 1920–1930-cu illərin reallıqlarından gələrək vəziyyəti ifadə edib, “türk” sözünün iş­ləkliyindən və qadağalarından, Heydər Əliyev yeniyetməliyinin 1930-cu illərlə bağlı gələnəklərindən danışıb. “1930-cu illərdə (xüsusilə həmin onilliyin birinci yarısında) Azərbaycanın orta məktəblərində ana dili, ədəbiyyat, tarix fənləri türkçülükdən heç də ta­mamilə “xilas olmamışdı”. Alim qeyd edir ki,Türkiyə ilə müqavilə əsasında Azərbaycana gəlmiş türkiyəli mütəxəs­sislərin 1920-ci illərdə tərtib etdikləri proqramlar, dərsliklər hələ bu və ya digər dərəcədə qüvvədə idi. Vətənini sevən müəllimlər də vardı. 

1930-cu illərin ictimai-siyasi coş­ğunluğu, mədəni-ideoloji təlatüm­ləri məktəblərdə istər-istəməz milli hisslərlə kompromisə girməli olurdu. Gələcəyin milli lideri təhsilini belə bir məktəbdə almış, 30-cu illərin təbəd­dülatlı ideyalar mühitində böyümüşdü: “Heydər Əliyevdə türkçülük duyğuları gənc yaşlarında orta məktəb şagirdi ikən oyanmışdı. O zaman türkçülüyü, əsasən, Türkiyəyə – yeganə müstəqil türk dövlətinə maraq müəyyən edirdi”.

Nizami Cəfərov Heydər Əliyev və türkçülük məfkurəsinin tarixi zəmininə və əsaslarına nüfuz edib: “Böyük türk­çü sonralar xatırlayırdı ki, “cocuq ikən gənc yaşlarımda Türkiyəyə böyük hörmətim, məhəbbətim var idi. İndi ola bilər ki, elə böyük sirr deyil açım, o vaxtlar mən türk dili lüğətini, türk dili dərsliyini götürmüşdüm, türk dilini öy­rənirdim. Bunu da açıq deyə bilərəm ki, müəllimim də var idi, bir müddət – iki-üç il mənə türk dili öyrətdi. Türkiyənin ta­rixini öyrənirdim, şairlərini öyrənirdim”. Heydər Əliyev Türkiyənin ədəbiyyat xadimlərini də xatırladıb: “Biz o vaxtlar Türkiyənin böyük şairlərini, yazıçılarını öyrənirdik. Ədülhəq Hamid, Tofiq Fikrət və bir neçə başqaları bizim o vaxt, orta məktəbdə oxuduğumuz illərdə ədəbiy­yat dərsliklərimizə daxil idi. Ədəbiyyat dərsliklərində Türkiyənin bu böyük ya­zıçılarının, şairlərinin əsərləri indi də gözümün qabağındadır. Türkiyəyə bö­yük maraqla, heyranlıqla baxırdım”. 

Beləcə gənc Heydər Əliyev taleyin onun üçün ayrılan yerini axtarmaqda idi: “İlk tapıntılar dövlət təhlükəsizliyi orqanlarından başladı. Dövlət təhlükə­sizliyi orqanlarındakı işi gələcəyin bö­yük ictimai-siyasi və dövlət xadiminin möhkəm xarakterini, sərt məntiqini daha da cilalayırdı”. 1950-1960-cı illər isə Heydər Əliyevin “sovet dövlətçi­liyinin həm məzmunu, həm də prak­tikasına dərindən bələd olduğu” illər olub. Bu illər Heydər Əliyevə “kifayət qədər mürəkkəb sosial-siyasi mühitdə fəaliyyətinin strategiyası ilə taktikasını düzgün əlaqələndirmək məharəti qa­zandırıb”.

1980-ci illərdə Heydər Əliyev sovet dövləti rəhbərliyində işləməyə aparılan yeganə türk idi. Azərbaycan rəhbərli­yində də belə idi. N.Cəfərov bunu belə əsaslandırır: “Rus sovet dövlətçiliyinin tarixi əsasında qədim türk dövlətçili­yinin əsrlər boyu qazandığı təcrübə dayanmışdı... Hansı qiyafədə təzahür edirsə-etsin, mahiyyət etibarilə bir türk dövləti olan Rusiya – SSRİ dövlətçilik təfəkkürü zəif rus-slavyan xadimlə­ri tərəfindən heç zaman normal idarə edilə bilməyibdir”. Türklər isə XVII əsrdən yüksək idarəçiliyə, demək olar ki, buraxılmayıblar. Heydər Əliyev Azər­baycanı müsəlman-türk respublikasına çevirmişdi. Bu iqtisadi, mədəni, mənəvi yüksəlişi digər görkəmli türklər D.Ə.Kunayev və Ş.R.Rəşidov edə bilmə­mişdi,– akademik Nizami Cəfərov belə qənaətə gəlir.

Heydər Əliyev milli tarixi təfəkkürün oyanışına xüsusi əhəmiyyət verib. Özü də tarixçi kimi: “Azərbaycan xalqının mənşəyi, formalaşması, Azərbaycan millətinin təşəkkülü kimi mühüm tarix­şünaslıq problemləri məhz 70-ci illərdə bütün elmi-ideoloji kəskinliyi ilə qoyu­lurdu: “Heydər Əliyev milli dil, ədəbiy­yat, mədəniyyət və s. tarixinin problem­ləri ilə də maraqlanır, mütəxəssisləri səfərbər edirdi”.

Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosunda o zaman (1980-ci illərin əvvəllərində) üç türk var idi: Dinmühəmməd Kuna­yev (qazax), Şərəf Rəşidov (özbək) və Heydər Əliyev (türk-Azərbaycan)! Za­man Heydər Əliyevi ruslarla təkbaşına mübarizə mövqeyinə çıxarmışdı. 1980-ci illərin ortalarında artıq Heydər Əliyev Azərbaycanın və ümumən türk-müsəl­man xalqlarının lideri idi. Rus şovinizmi isə ayaqda idi. Nizami Cəfərova görə: “Etiraf edək ki, Heydər Əliyev Türküs­tanın dövlət başçıları Nursultan Nazar­bayev, İslam Kərimov, Saparmurad Ni­yazov, Əsgər Akayev ilə görüşlərində, münasibətlərində öz ağsaqqallıq missi­yasını, türk dünyasının lideri vəzifəsini məharətlə yerinə yetirirdi”.

İqtisadi, siyasi və mədəni cəhətdən birləşmiş türk xalqları yeni dünyanın mühüm gerçəkliyindən biri olmuş­du. Və Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1991-ci il dekabrın 16-da Naxçıvan MR Ali Məclisi Dünya azərbaycanlılarının həmrəylik gününün keçirilməsi üçün qərar qəbul etmişdi. 1993-cü ildə bu həmrəylik bayram kimi təntənəli surət­də qeyd olunmuşdu.

Ulu öndər dünya ictimaiyyəti qar­şısında da böyük siyasi nüfuz sahibi olub. Nizami Cəfərov ulu öndəri siya­si portretinin bu tamamlayıcı çizgisini sözlə belə rəsm edir: “Heydər Əliyev yalnız Azərbaycanın, ümumən azər­baycanlıların rəhbəri deyil, dünyanın gələcəyi üçün məsuliyyət daşıyan bö­yük ictimai-siyasi xadimlərdəndir”.

Əlizadə ƏSGƏRLİ,
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu direktorunun müşaviri,
filologiya elmləri doktoru