VIII MƏQALƏ

Hər bir insan üçün Vətənə, tor­pağa sədaqət ən ülvi xüsusiyyətdir.

Heydər ƏLİYEV,
Ümummilli lider

Azərbaycançılığın türkçülük qaynağı

Vətən müharibəsinin gedişində çox sayda maraqlı hadisələr müşahidə edildi. Dünya ictimaiyyəti azərbaycanlıların sa­vaşda coşqularına heyran qaldı. Müxtəlif epizodlarda Azərbaycan əsgərinin şücaəti, qorxmazlığı və peşəkarlığı hər kəsi təəc­cübləndirdi. Xüsusilə, məşhur Şuşa əmə­liyyatında Azərbaycan əsgərlərinin göstər­dikləri qəhrəmanlıq dillər əzbəri oldu. 

Fransız jurnalistlər təəccüb edirdilər ki, məhv edillən erməni əsgərlərin böyük əksəriyyəti tapança və bıçaq yaraları al­mışlar. Yəni Şuşada savaş faktiki olaraq əl­bəyaxa formada olmuşdur. Bu o deməkdir ki, hücum edən Azərbaycan əsgəri qorxu bilmədən müqəddəs Vətən uğrunda döyüş­müşdür. 

Diqqəti çəkən digər məqam Azərbay­can Ordusunun bir nəfər də olsun yaralını döyüş meydanında qoymaması ilə bağlıdır. Bir əli ilə yaralı döyüş yoldaşını daşıyan Azərbaycan əsgəri, o biri əlindəki bıçaqla düşmənlə savaşmış və qalib gəlmişdir. Və yaxud yaxın məsafədən tapança ilə düşmə­ni zərərsizləşdirmişdir. Hərbi ekspertlərin fikrinə görə, XXI əsr savaş tarixində ikinci belə bir nümunə yoxdur. 

İndi müxtəlif beyin mərkəzlərində bu təcrübə araşdırılır. Aydınlaşdırmaq arzu­sundadırlar ki, Azərbaycan əsgərini bu cür motivə edən dəyərlər hansılardır? Bu şü­caətin, daxili passionarlığın ideya kökü ha­radadır? Bu təcrübəni necə mənimsəmək olar? Belə suallara cavab axtarışları sirr deyildir və xüsusilə Qərb beyin mərkəzləri açıq surətdə onları təhlil etməyə çalışırlar. 

Bu cür durumdan iki nəticə çıxara bilə­rik. Birincisi, Azərbaycan Ordusu dünya miqyasında diqqəti çəkən motivasiyaya malikdir. İkincisi, bu keyfiyyəti dünya miqyasında təsadüfi saymır, onun ideya, mənəvi və mədəni köklərini öyrənməyə çalışırlar. 

Biz əsgərin peşəkar hazırlıq metodla­rını bir kənara qoyuruq. Çünki o sahənin bilicisi deyilik. Ancaq Vətən müharibə­sinin fəlsəfəsi kontekstində maraqlı və əhəmiyyətli bir özəllik üzərində dayana bilərik. Bunun üçün məsələnin təhlilinə ümumi bir suala cavabla giriş edə bilərik. Yəni insanı savaşa motivə edən bütün fak­torların mənəvi-əxlaqi, ideoloji və mədəni təməlində hansı kodlar dayanır? Nə üçün Azərbaycan əsgərinin motivə səviyyəsinə, məsələn, erməni əsgəri çata bilmir? 

Mücərrəd və gerçəklikdən kənar gö­rünməmək üçün bir müqayisə aparmaq istərdim. Azərbaycanlılar istənilən krtitik situasiyada kişilik faktoruna əsaslanırlar. “Kişi sözü”, “bu kişilikdən deyil”, “bu, ki­şiyə yaraşmaz” kimi ifadələr Azərbaycan­da xüsusi çəkisi və əlaməti olan sözlərdir. 

Bu o demək deyildir ki, başqa xalqlarda oxşar deyimlər yoxdur. Ancaq azərbaycan­lılar üçün bu, elə dərinlikdə xarakterikdir ki, hətta ən ağır vəziyyətdə belə həmin söz­lərə uyğun davranış təqdir olunur. Deyək ki, azərbaycanlı mentalitetində məğlub ol­muş tərəflə “kişi kimi davranmaq” qaydası aksiomdur. 

Başqa bir nümunə. Azərbaycanlı üçün məğlub olmuş tərəfi özünə düşmən et­məmək kimi, humanist bir qayda mövcud­dur. Yəni, Azərbaycan adətində “yıxılanı vurmaq” üstünlük sayılmır. Əksinə, əl uza­dıb onu qaldırmaq daha mərdanə davranış hesab olunur.

Dövlət səviyyəsində bu qayda Azər­baycan Prezidentinin darmadağın olmuş Ermənistanı sona qədər məhv etməyi deyil, “əlindən tutub, əməkdaşlıq üçün qaldırma­ğı” seçməsində ifadə olunmuşdur. Bun­dan başqa, unutmayaq ki, Prezident İlham Əliyev Vətən savaşının nəticəsi kimi tarixi ədalətlə beynəlxalq hüquqa əməl olunma­sını bir-biri ilə əlaqədə təqdim etmişdir. 

Digər nümunələri də göstərmək olar. Ancaq vurğulanan özəlliklər də göstərir ki, azərbaycanlı mentalitetində ümumi təməldə müəyyən mənəvi-əxlaqi və ide­ya-psixoloji “sahə” vardır ki, əsrlərdir bu toplumun birgəyaşam fəlsəfəsində mühüm rol oynayır. Həmin “sahə”nin mərkəzində, bizcə, fərdin özünü yurd, el-oba və Vətənlə eyniləşdirməsi dayanır. Dövlətçilik aspek­tinə transformasiya edəndə, bu, ümumi halda “vətənçilik”, müasir anlamda isə “azərbaycançılıq” deməkdir! Buna görə də azərbaycançılığın ümumtürk mənşəli milli məfkurə kimi qavranılması tam əsaslıdır! 

Azərbaycançılıqda ümumtürklük məqamı

Bu, çox səmərəli bir sintezdir. Məsələ­nin bu cür qoyuluşu avtomatik olaraq azər­baycançılığı ideya və ideoloji vahid kimi “türk – qeyri-türk” dixotomiyasının çərçi­vəsindən çıxarır və bütövlükdə, tarixi-si­yasi və sosial-mədəni kontekstdə ideyanın təkamül dinamikası müstəvisinə gətirir. Bu anlamda “ümumtürklük” türk dövlətçiliyi kontekstində etnik mənsubluqdan asılı ol­mayaraq hər bir toplum üzvünün dövlətə və Vətənə münasibətinin ümumi xarakte­ristikası kimi məzmun alır. Onun aparıcı mexanizmi və təməl daşı isə türk qövm­lərinin dövlət quruculuğu dinamikasında sosial-mədəni və birgəyaşam fəlsəfəsi çərçivəsində topladığı pozitiv təcrübədən ibarətdir. Bu anlamda ümumtürklük döv­lətə və Vətənə sadiqliyin sinonimi kimi təsəvvür edilməlidir. Onun müasir mər­hələdə ən parlaq təzahürü bütün azərbay­canlıların dövlətin başçısının bir səslənişi ilə “vəhdəti-vücud” (“bir can”) olmasında özünü göstərdi! Azərbaycan əsgərinin fə­dakarlığının, şücaətinin dərin mənəvi qat­larında həmin kod dayanır! 

Buradan bir qədər geniş anlamda “ümumtürk mənşəli milli” ifadəsinin məz­mun çalarları aydınlaşa bilər. Yəni “milli” sözü, bütövlükdə Azərbaycan toplumunun özünəməxsusluğuna vurğudur. Bu məna­da, “milli”, yəni azərbaycançı, Azərbaycan toplumuna xas olan, azərbaycanlılara bü­tövlükdə aid olan keyfiyyət-kod deməkdir. Vahid Azərbaycan mədəniyyətinin möv­cudluğu işığında bu tezis olduqca normal və təbii görünür. Bütün azərbaycanlıları təhtəlşüurda birləşdirən dəyərlər kifayət qədər realdır! 

Bu tezisi bir qədər də irəli gedərək “məfkurəçilik”lə bağlamaq artıq azərbay­cançılığın krtitik situasiyalarda vətənçilik kontekstində konseptuallaşdırılması cəh­didir. Çox maraqlı və əhəmiyyətlidir! Fəl­səfəsini izah edək.

Sərt dönəmlərdə azərbaycançılıq məfkurəsi

II Qarabağ savaşı təcrübəsini bu bağlı­lıqda dərk etmək üçün bir sıra ümumfəlsəfi məqamlara toxunmaq lazımdır. Məfkurə, bizə görə mükəmməl səviyyəyə çatmış milli ideologiyanın ali formasıdır. O, bü­tün toplumda daxili inklüzivlik özəlliyinə, yəni fərdlər tərəfindən sübutsuz qəbule­dilənlik xüsusiyyətinə malikdir. 

Hər bir toplumda bu keyfiyyət mövcud ola bilər. Fəlsəfi olaraq məfkurə o zaman toplumun milli əsasda davranış və təkamül standartlarını formalaşdırır ki, uzun müddət onun dayanıqlı və davamlı reaktuallaşması (təkrar-təkrar sosial mühitdə əyaniləşməsi) baş verir. Bu proses əsrlərlə davam edirsə, bütövlükdə, cəmiyyətin “sosial-ideoloji və mənəvi immun sistemini” yaradır. “İmmu­nitet” burada metaforadır və cəmiyyətin instinktiv olaraq təsirlərə kodlaşmış forma­da reaksiya verməsini ifadə edir. 

Krtitik situasiyalarda cəmiyyət intel­lektual reaksiyadan öncə “immunitet”lə reaksiya verir. Məsələn, hər hansı təcavüzə avtomatik olaraq iradi, mənəvi, əxlaqi, siyasi, ideoloji və feili cavab verir. Bu­nunla paralel olaraq, intellektual reaksiya işə düşə bilər ki, bu, artıq təşkil olunmuş səviyyədə müqavimət hərəkatı yaratmaq deməkdir. 

Bu qısa fəlsəfi izahların fonunda II Qarabağ savaşında azərbaycançılığın məf­kurəvi təzahürü mərkəzində Azərbaycan insanının Vətən uğrunda özünü qurban verməyə hazır olmasında, savaş yoldaşına arxa olmaqda, müqəddəs saydığı dəyərləri qorumağın çox təbii olduğuna dərin inam dayanır. 

Bu ruhsal və mənəvi halın konk­ret təzahürünü biz Beyləqanda savaş getdiyi zaman canlı şahidi olduğu­muz bir hadisədə gördük. Beyləqan kəndlərinin birində azərbaycanlı ana iki övladını şəhid vermişdi. Ona baş çəkməyə getmişdik. Ananın gö­zündə qəmlə qürur qarışıq idi. Bir dəfə də olsun şikayətlənmədi. Əsa­sına söykənərək yaxınlıqda gedən savaş tərəfə boylanırdı. “Heç birini saxlaya bilmədim. Kiçik qardaş dedi ki, böyük qardaşım gedib, mən gərək onu müdafiə edəm. İkisi bir yerdə şə­hid oldu. Ən yaxın qohumlar da eyni sözlərlə savaşa getdilər”, söylədi. 

Ananın duruşunda, söylənişində, gətirdiyi arqumentlərdə azərbaycan­çılığın məfkurəvi kodları vardı. Do­lan gözlərini gizlədirdi. Sonda qar­daşı ona sarıldı, hər ikisi hönkürdü, ancaq yenə sözləri bu oldu: “Vətən sağ olsun!”. Bəli, göz yaşları içində “Vətən sağ olsun!” hayqırtısı əsr­lərlə təhtəlşüurun və şüurun “tər­biyə” etdiyi Vətən sevgisinin yüksək məfkurəvi təsdiqidir! Bunun üçün azərbaycançılığın məfkurə kimi konseptuallaşmasını bilməyə ananın ehtiyacı yoxdur! Ancaq biz onu öy­rənməli, fəlsəfəsini yaratmalıyıq ki, Azərbaycan insanının gerçək kimli­yini dünya duysun.

Heç şübhə etmirəm ki, bu sətirləri oxu­yan hər bir Azərbaycan vətəndaşı daha tə­sirli və çox sayda nümunələrin şahidi ol­muşdur. Bizim yaddaşımızda Vətən savaşı bu kimi nümunələrlə əbədi olaraq qalacaq­dır! Bu, bizim müqəddəs Vətən borcumuz olmalıdır! 

Azərbaycançılığın ən yüksək səviy­yədə məfkurəvi təzahürü Prezident İlham Əliyevin Vətən savaşı müddətində və post­müharibə mərhələsindəki fəaliyyətində qabarıq surətdə özünü göstərmişdir. İlham Əliyev hər an Azərbaycan hakimiyyəti, xalqı, cəmiyyəti və ordusunu motivə etdi, qələbəyə apardı. Milli maraqları, vətənçi­liyi daim üstün tutdu. Xarici qərəzli jurna­listlərə verdiyi müsahibələrində özünü əsl vətənsevər, milli ləyaqətli, qürurlu, ədalətli və beynəlxalq hüquqa əməl edən dövlət başçısı kimi göstərdi. Və qalib gəldi! Qələ­bədən sonra şəhidlər üçün göz yaşını sax­laya bilmədi! Daxilən, mənəvi, əxlaqi və duyğusal olaraq tam mənada Böyük azər­baycanlı olduğunu təsdiq etdi! 

Eyni zamanda, İlham Əliyev yorulma­dan Qarabağı yenidən inşa edir. Dünyanın bütün vətənsevər və ədalətli insanlarını bu prosesə həvəsləndirir, cəlb edir. İlham Əliyev azərbaycançılıq məfkurəsinin tam daşıyıcısı kimi Vətən üçün mübarizəsini davam etdirir.

Vurğulanan məqamlar azərbaycançı­lığın “ərazi bütövlüyünün, vahid Vətən, vətəndaş həmrəyliyi və milli birlik ideyala­rının təcəssümü” kimi ideya vahidi olaraq araşdırılmasını daha da aktuallaşdırır.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru