Fəlsəfi-sinergetik təhlil

XIII MƏQALƏ

Liderlik baxışları reallığa çevir­mək qabiliyyətidir.

Uorren BENNİS

Daxili mühitdən regional miqyasa

Cəmiyətdaxili multikultural durum­la regional və regionlararası miqyasda qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın fəlsəfəsini uyğunlaşdırmaq yaradıcı bir prosesdir. Çünki bir cəmiyyətin daxili mühiti əsrlərlə eyni məkanda formalaşmış və oturuşmuş faktorlardan yaranır. Regional miqyas isə bundan kənara çıxmağı tələb edir. Bu zaman həmin siyasi, tarixi, mənəvi, mə­dəni və əxlaqi sərhədi “keçmək” fərqli meyarlar üzrə hərəkəti tələb edir. Buna regionlararası məkanda qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq məsələsini də əlavə etdikdə mərhələli mürəkkəb vəzifə qarşıya çıxır. Təcrübə də göstərir ki, nadir hallarda müstəqil dövlətlər bu vəzifənin öhdəsin­dən gələ bilirlər. Azərbaycan bu baxım­dan Avrasiya üçün bir nümunədir. 

Cəmiyyətdaxili situasiyanın regional və oradan da regionlararası münasi­bətlər mühitinə uğurlu transformasiyası fəlsəfi-sinergetik baxımdan mürəkkəb və özündə ziddiyyətlər daşıyan bir pro­sesdir. Burada faktiki olaraq məsələ­nin fəlsəfi və politoloji aspektləri həm nəzəri, həm də praktiki olaraq “kəsişir”. Yəni liderin fəaliyyətini motivasiya edən ümumi məqamlarla praktiki fəaliyyətin nəticələri arasında uyğunluq olmalıdır. Liderin uğurlu olması məhz həmin “kə­sişmə sahəsi”ndə hansı “yeni siyasi və geosiyasi dəyərlər” yarada bilməsi ilə müəyyənləşir. Başqa sözlə, həmin uy­ğunluğun göstəricisi liderin situasiyaya nə dərəcədə yaradıcı yanaşa bilməsi ilə şərtlənir. Əgər liderin fəaliyyətinin nəti­cəsi olaraq keyfiyyətcə yeni dəyərlər ya­ranırsa, o halda fəaliyyət uğurlu sayıla bilər. Burada bir neçə politoloji anlayışın qarşılıqlı münasibətləri fonunda məsələ­ni izah etmək mümkündür.

Siyasi fəallıq, attityüd və alternativ inkişaf 

Siyasi aktivlik ümumi halda politologi­yada fərdin və sosial qrupların özünün və ətrafın siyasi statusunu dəyişməyə istiqamətlənmiş davranışlar kompleksi­dir. Bu anlayışı liderlik kontekstində fəl­səfi-sinergetik ümumiləşdirsək, belə bir məzmun alınar: Liderin səmərəli siyasi aktivliyi mövcud situasiyada dövlətin onun yerləşdiyi region kontekstində siya­si və geosiyasi statusunu daha təhlükə­siz, daha çox əməkdaşlıq müstəvisinə çıxarmaq qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Liderin siyasi aktivliyi daxildə vətəndaşla­rın siyasi attityüdluğu və regional miqyas­da alternativ inkişaf yollarının qarşılıqlı münasibətlərinin mövcudluğu şəraitində konkret məzmun alır. 

“Attityüd” ingiliscə “attitude” sözün­dən olub, “münasibət” deməkdir. Siyasi aspektdə bu termin vətəndaşın siyasi yönünü, istiqamətini, davranışını necə qurmaq haqqında strategiyasını ifadə edir. Təcrübə göstərir ki, adətən, ideo­logiya və baxışların çoxluğu şəraitində özünü göstərir. Vəziyyəti həssas edən də bu məqamdır. Çünki fərqli baxışların və ideoloji mövqelərin varlığı vətəndaşın radikal mövqe dəyişikliyi etməsinə im­kan yaradır. Güclü lider olmadıqda bu vəziyyətdə cəmiyyət parçalana və vahid strateji xətti gözləməyə bilər. Xüsusilə regional miqyasda ümumi vəziyyət qa­rışıq olanda attityüd faktoru toplum üçün neqativ situasiyalarla nəticələnə bilər. 

Məsələnin digər tərəfi siyasi inki­şafın alternativlərinin mövcud olması ilə bağlıdır. Daxildə attityüdün yarada biləcəyi vəziyyət regional miqyasda bir sıra qüvvələr tərəfindən alternativ inki­şaf adı altında formalaşdırıla bilər. Bu­nunla müstəqil dövlətin lideri iki tərəfdən – daxildən attityüd, kənardan (regional mühitdən) seçilmiş inkişaf kursuna alter­nativ kimi göstərilən, lakin milli dövlətçi­lik maraqlarına uyğun olmayan inkişaf modellərinin məcburi qəbul etdirilməsi prosesi ilə üz-üzə qala bilər. 

Bütün bunlara görə, Azərbaycan kimi dövlətlərdə müstəqilliyin taleyi si­yasi aktivlik, siyasi attityüd və alternativ inkişaf faktorlarının qarşılıqlı münasi­bətlərindən xeyli asılı olur. Uğurlu lider bu üç faktoru milli dövlətçilik maraqları müstəvisində balanslaşdıra biləndir. Bu­radan da daha bir neçə politoloji anlayı­şın qarşılıqlı əlaqəsinin aktuallığı mey­dana çıxır. 

Milli və regional təhlükəsizlik: geosiyasi balanslaşdırıma 

Milli təhlükəsizliklə regional təhlükə­sizliyin qarşılıqlı münasibətləri ayrıca bir siyasi problemdir. Azərbaycan üçün, bu, ölkənin ərazi bütövlüyünü və suverenli­yini təmin etmək əsasında milli maraqla­rı gözləməkdən ibarətdir. Milli maraqla­rın gözlənildiyi şərtlər daxilində regional təhlükəsizliyin təmini xüsusi fəaliyyət istiqaməti tələb edir. Prezident İlham Əliyev 20 il müddətində həmin fəaliyyət istiqamətini məharətlə aparmışdır. Bu, Prezidentin daxili multikultural şərtləri saxlamaqla çox sayda konkret proqram­lar və layihələr həyata keçirməsində tə­cəssüm olunmuşdur. 

Regional miqyasda əhəmiyyəti olan reallaşan hər bir layihə Azərbay­canın daxili birliyinin saxlanması şərti ilə həyata keçmişdir. Bunu Azərbay­can lideri geosiyasi qüvvələrin Cənubi Qafqazdakı maraqlarını milli maraqlara görə balanslaşdırma, tarazlaşdırma va­sitəsilə təmin etmişdir. Konkret olaraq regionda fəaliyyət göstərən hər bir bö­yük geosiyasi güc Azərbaycanın ma­raqlarını nəzərə almalı və ona uyğun fəaliyyət göstərməlidir. Bu zaman həmin geosiyasi güclərin münasibətlərinin ba­lanslaşması da Azərbaycanın milli ma­raqlarının təminatı şərti daxilində konk­ret məzmun kəsb etməlidir. 

Bu məqamın konkret nümunəsi kimi enerji layihələrinin enerji təhlükəsizliyi ilə milli təhlükəsizliyin vəhdətinə xidmət etməsini göstərə bilərik. Bakı–Tbilisi–Ceyhan, Cənub Qaz Dəhlizi, bərpaolu­nan enerji layihələri, nəqliyyat-loqistika sisteminin yaradılması və rəqəmsal in­formasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı proqramların reallaşması buna misaldır. 

Prezident İlham Əliyev bu layihələri regional və regionlararası miqyasların ziddiyyətsiz əlaqələrdə uyğunlaşdırılma­sı şərti ilə reallaşdırır. Burada fəaliyyət başlıca olaraq regional təşkilatlar çər­çivəsində həyata keçirilir. O cümlədən, burada Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) mühüm rol oynayır. Həmin təşkilat çərçi­vəsində Azərbaycan Prezidenti Cənubi Qafqaz regionu ilə Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq, Avropa və Uzaq Şərq regionları arasında qarşılıqlı fayda verən əmək­daşlıq şəbəkəsi yaratmaqda aparıcı rol oynamışdır. Hazırda bir sıra energetik, informasiya-texnologiya, iqtisadi və nəqliyyat-loqistika layihələri vasitəsilə vurğulanan regionlar arasında əmək­daşlıq, sabitlik və təhlükəsizliyin milli təhlükəsizliklə sıx bağlantısı yaradılmış­dır. Şərqi və Cənubi Avropanın bir neçə dövləti artıq həmin şəbəkədə mövcud­dur. Mərkəzi Asiyanın bütün dövlətləri Azərbaycan liderinin bu təşəbbüslərinə dəstək verirlər. Çin Orta Dəhliz layihəsi üzrə Azərbaycan Prezidentinin fəaliyyə­tinə tam dəstək verir. Rəsmi Moskva da İlham Əliyevin həmin istiqamətdə fəaliy­yətini müsbət qəbul edir. 

Türkiyəyə gəldikdə isə regional və regionlararası miqyasda hər bir layihə­də Ankara–Bakı birliyi özünü göstərir. Bu güc, faktiki olaraq, hazırda regional təhlükəsizlik və sabitliyin əsas təminat­çısıdır. 

Beləliklə, İlham Əliyevin liderliyində milli, regional və regionlararası miqyas­ların bir-birini tamamlaması başlıca özəl­likdir. Burada cəmiyyətdaxili mühitdə ya­radılmış siyasi sinerji uğurla regional və regionlararası miqyasa proyeksiya oluna bilir. Həmin prosesdə Azərbaycan cəmiy­yətinin multikultural mühiti müxtəlifliyin vəhdəti kimi regional və regionlararası miqyasın gesoiyasi aspektinə transfor­masiya edilmişdir. Bu, konkret layihələrin təşəbbüskarı kimi çıxış etməklə və regio­nal təşkilatlarda siyasi-diplomatik aktivlik­lə təmin edilmişdir. 

İlham Əliyevin Prezident kimi yeni li­derlik aspektində bir sıra fəlsəfi-sinerge­tik qənaət əldə etmək olar.

a) Strateji zəka və xarizmanın vəhdəti 

Mürəkkəb və böhranlı situasiyalarda liderin strateji zəkası və xarizması düz­gün qərarlar qəbul etməyə imkan yara­dır. İlham Əliyev artıq 20 ildir ki, dünyanın ən mürəkkəb, ziddiyyətli və böhranlarla müşayiət olunan regionlarından birində uğurlu liderlik nümayiş etdirə bilir. Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan Prezidenti stra­teji zəka ilə siyasi xarizmanın vəhdətinə nail olmuşdur. 

Strateji zəka liderin hər bir situasiya­da yerli vəziyyəti uzaq vədənin işığında görə bilməsi ilə bağlıdır. Yəni, mövcud vəziyyətə gələcəyin mümkün ssenariləri kontekstində dəyərləndirə bilməsidir. O halda indi qəbul edilən qərarların strate­giyada verəcəyi müsbət nəticələri müəy­yən etmək mümkün olur. Ancaq bunun üçün siyasi xarizma adlanan maraqlı fe­nomen də mövcud olmalıdır. 

Siyasi xarizma (yunanca “charisma” – ilahi fitrət) liderin prinsipal­lığını, siyasi iradəsini, qərarqəbuletmə qətiyyətini və seçdiyi kursdan dönməzli­yini özündə ehtiva edir. Xarizması yüksək olan liderlər milli liderliyə və oradan da ümummilli liderliyə yüksələ bilirlər. 

Strateji zəkanın görə bildiyi məqam­ları həyata keçirmək üçün mütləq yüksək siyasi xarizma lazımdır. Bu iki faktorun vəhdəti xüsusilə böhranlı situasiyalarda lideri uğurlu edə bilir. Çünki böhranlı və­ziyyətlərdə istənilən kursa qarşı çıxanlar, fərqli mövqe tutanlar və nəhayət, sadəcə, qısqanclıq edənlər olur. Bütün bunlarla yanaşı, müxtəlif maraqları olan dairələr tələlər qururlar. Bu kimi maneələri aradan qaldırıb seçilən yolla getmək üçün stra­teji zəka ilə siyasi xarizmanın bir-birini tamamlaması şərtdir. 

İlham Əliyev bütün maneələrə bax­mayaraq, enerji layihələrini nəinki həyata keçirdi, həm də yeni layihələr irəli sürərək mövcud vəziyyətə yaradıcı yanaşdığını nümayiş etdirdi. Buradan yaradıcı liderli­yin vacibliyi nəticəsini çıxara bilərik.

b) Yaradıcı lider: yeniləşdirmə qabiliyyəti

İslahatçı lider yaradıcı olmalıdır. İlham Əliyev həyata keçirdiyi islahatlara yenilik­lər etməklə nail olmuşdur. Fəlsəfi baxım­dan çox maraqlıdır ki, Azərbaycan Pre­zidenti ən çətin anlarda belə uzaqgörən hərəkət etmiş, vəziyyətin ağırlığı fonunda qətiyyətli addımlar atmışdır. Sonradan aydın olmuşdur ki, İlham Əliyev siyasi uzaqgörənlik, müdriklik və qətiyyət nü­mayiş etdirmişdir. Gürcüstanın ən böh­ranlı anlarında Azərbaycan Prezidentinin atdığı addımlar buna nümunədir. Qonşu dövlət üçün ən ağır, böhranlı situasiyalar­da İlham Əliyev bu dövlətə səfərlər etmiş, konkret təkliflərlə onu düşdüyü vəziyyət­dən çıxarmışdır. Eyni mənzərə Ukrayna ilə münasibətlərdə də özünü göstərmək­dədir. Azərbaycan Prezidenti qətiyyətli və güclü gedişləri ilə bu dövlətə yardım etməkdədir. 

Yaradıcı liderlik qabiliyyəti II Qarabağ savaşı zamanı da özünü aydın göstər­mişdir. İlham Əliyev bütün savaş boyu prosesləri elə koordinasiya etmişdir ki, ordu daim irəliləmiş, informasiya sahə­sində rəqibi üstələmiş və situasiyanı Azərbaycanın xeyrinə dəyişmişdir. 

Lakin məsələ bunlarla məhdudlaşmır.

(ardı var) 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru