Xarici agentlər haqqında qanunun ideya müəllifi Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. Hitler Almaniyasına qarşı mübarizə fonunda gündəmə gələn və ilk nümunə kimi 1938-ci ildə qəbul edilən qanun “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı” (FARA) adlandırılıb. Hitler Almaniyasının mənafeyinə uyğun fikir bildirmək, təbliğat aparmaq, informasiya yay­maq bu qanun əsasında yasaqlanıb. 

Hitler Almaniyasının məğlub olaraq sı­radan çıxması FARA-nın aktuallığını azalt­mayıb. Əksinə, xarici agentlər haqqında qanun təkmilləşdirilərək yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılıb. Akt daha sərt formada bu gün də qüvvədədir. 

ABŞ təbliğatçıları iddia edirlər ki, qa­nunun indiki forması öz ruhuna görə 1938-ci ildəkindən fərqlənir. Guya, 1966-cı ildə tətbiq olunmuş “yeniliklər” əsasında ma­hiyyəti dəyişib. Məsələn, 1966-cı ilə qə­dər “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı” nı pozan şəxslər Cinayət Məcəlləsinin mad­dələri ilə cəzalanadırılıblar. İndi isə Mülki Məcəllənin prinsipləri ilə sorğulanırlar. Yaxud, qanunun 1938-ci il versiyasında açıq tekstlə ifadə olunurdu ki, ABŞ-dan kənar mərkəzlərin siyasətinə yönəlik təb­liğat-təşviqat aparanlar xarici agent kimi qeydə alınacaqlar. İndiki təqdimat isə bir qədər fərqlidir. Qanunun indiki mətnində qeyd edilir ki, “xarici hökumətlər, təşkilatlar və şəxslər üçün lobbiçilik/vəkillik fəaliy­yəti ilə məşğul olmağa şərait yaradılır. Bu işlə məşğul olan şəxslər/ qurumlar xarici agent qismində Ədliyyə Departamentin­də qeydiyyata düşməli, müəyyən edilmiş rüsum ödəyib qanuni fəaliyyət göstərmə­lidirlər”. Bu maddəyə istinadla deyirlər ki, 1966-cı il dəyişikliyi qanunu liberallaşdı­rıb. Müxtəlif ideologiyaların və mövqelərin ifadəsinə şərait yaradıb. 

Amma təcrübə göstərir ki, qanunun mahiyyəti dəyişməyib. İndiki versiyası da sərtdir. Onun tətbiq edildiyi sahələrin sayı da artırılıb, əhatə dairəsi genişləndirilib. Təsir dairəsi genişləndirilən Qanun indi ictimaiyyətlə əlaqələr, reklam, informasi­ya fəaliyyəti, fandreyzinq, lobbiçilik və sair kimi ən müxtəlif sahələri, geniş spektrli fəaliyyətləri əhatə edir.

Bir sözlə, maliyyə qaynaqlarının, səhmlərinin 20 faizdən çox hissəsi ABŞ-dan kənarda formalaşan istənilən şəxs, qurum və kampaniyalar “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı”nın təsir dairəsinə düşür. Onlar Ədliyyə Departamentində qeydiy­yat əldə edib fəaliyyətlərini bu əsasda qurmalıdırlar. Yəni istənilən prosesin ma­liyyə dövriyyəsinin ən azı 80 faizi ABŞ-ın nəzarətində olmalıdır. Bu çərçivəni aşan­lar “xarici agent” qanunu əsasında məsu­liyyət daşıyırlar. 

İndi “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı”­nın tətbiq olunmasına yönəlik nəzarət də gücləndirilib. Qanundan irəli gələn prin­siplərin qorunması üçün Ədliyyə Depar­tamenti, Milli Təhlükəsizlik Departamenti (NSD), Daxildə Əks-Kəşfiyyat və İxrac Nəzarəti Bölməsi (CES) tərəfindən paralel nəzarət həyata keçirilir. 

Təqdimat formasından asılı olmaya­raq, xarici agent qanunu ABŞ-ın xarici və daxili siyasət kursunun qorunmasına xidmət edir. Bu kursdan kənara çıxanlar, müəyyənləşdirilmiş prinsiplərin ziddinə hərəkət edənlər xarici agent qanunu­nun müddəaları üzrə cəzalandırılırlar. Məsələn, 1995-ci ildə ABŞ məhkəmələri Kaliforniya film istehsalçılarının hazırla­dıqları, “ABŞ-ın nüvə texnologiyaları və nüvə siyasətindən” bəhs edən tənqidi ruhlu filmi bu qanun əsasında mühakimə ediblər. Hakimlər hesab ediblər ki, qeyd edilən film “xarici güclərin ABŞ-a qarşı irəli sürdükləri ittihamları ifadə edir”, “ABŞ-ın reputasiyasına xələl gətirir”. Belə məh­kəmə proseslərinin sayı yüzlərlədir. “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı” “domokl qılın­cı” kimi hər kəsin başının üzərindən asılıb. 1966-cı ildə qəbul edilmiş manipulyasiya xarakterli “yeniliklər” onun təməl prinsip­lərini dəyişməyib.

Qanunun sərt üzü ölkədə “daxili sen­zura” amilini artırır. ABŞ-ın daxili/xarici si­yasətinə uyğun gəlməyən mövzularda fikir bildirilməsini, informasiya yayılmasını çər­çivəyə alır, hüquqi məsuliyyət müəyyən­ləşdirir. Siyasi kursa uyğun olmayan möv­zular üzrə maliyyə ayrılmasını, qrantlar, ianələr qəbul edilməsini, təbliğat-təşviqat işlərinin aparılmasını məhdudlaşdırır. 

Bu qanun siyasətçilərə də eyni forma­da şamil edilir. Aydınlıq yaranması üçün qeyd edək ki, ABŞ hüquq-mühafizə orqan­ları tərəfindən Tramp administrasiyası ilə əlaqəli olmuş məmurlara qarşı irəli sürül­müş ittihamların bir istiqaməti də “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı” na əsaslanır. 

“Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı”nın KİV və QHT sektoruna, ifadə azadlığı­na xüsusi təsiri vardır. 2022-ci ilin aprel ayında ABŞ Konqresinin Hüquq komitə­si “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı” nı müzakirəyə çıxarıb. Müzakirəyə qatılmış VCT-lər tərəfindən qanun sərt şəkildə tənqid edilib. Amerika Hüquqşünaslar As­sosiasiyası təklif edib ki, heç olmasa qa­nunda istifadə edilmiş terminlər, ifadələr dəyişdirilsin: “Ən azı “agent” sözü “nü­mayəndə/təmsilçi” sözü ilə əvəzlənsin. Çünki “agent” ifadəsi yanlış təəssürat ya­radır. Bu ad altında Ədliyyə Departamen­tində qeydiyyatdan keçənləri ləkələyir, cə­miyyətin gözündən salır”. 

Çıxışçılar bəhs edilən qanunun KİV və QHT sektoruna, ifadə azadlığına neqativ təsirindən də narazılıq ediblər: “Bu qa­nundan siyasi məqsədlər üçün sui-istifadə edilir, tənqidi səslər susdurulur. KİV-lər məcbur edilirlər ki, bu qanun əsasında qeydiyyata düşmək üçün özlərinin fəaliy­yətləri ilə bağlı bütün təfərrüatları, o cüm­lədən məlumat mənbələrini açıqlasınlar. Hansı ki, demokratik mühitlərdə KİV-lər məlumat mənbəyini açıqlamağa məcbur edilə bilməzlər. Məlumat mənbəyini açıq­lamaq yalnız məhkəmə hökmü ilə istisna hallarda olmalıdır”. 

“Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı”nın icrasına nəzarəti həyata keçirən Ədliyyə Departamentinin şərtlərinə əsasən, “Ame­rika siyasətinə təsir etməyə cəhd göstərən dövlətlərin ərazisində təsis edilmiş, ABŞ-da müxbir postu açmaq istəyən KİV qu­rumları da “xarici agent” kimi qeydiyyatdan keçməli, fəaliyyətlərini bu qanuna uyğun­laşdırmalıdırlar”.

Məhz bu şərtə uyğun olaraq, Çinin “Sinxua” Xəbər Agentliyi, Çin Mərkəzi Televiziyası, “China Daily” qəzeti ABŞ-da “xarici agent qanunu” çərçivəsində hərəkət edirlər. Eyni prinsip Rusiyanın RİA Novos­ti , “Sputnik”, “Russia Today”, Koreyanın KBS telekanalına və digər bir sıra ölkələrin KİV-lərinə tətbiq edilib. 2019 -2020-ci il­lərdə Ədliyyə Departamenti Türkiyə dövlət televiziyasının da xarici agent kimi qey­diyyata alınmasının zəruriliyi barədə rəy verib. Qanuna əsasən, Amerika ictimai rə­yinə və siyasətinə təsir etmək məqsədi ilə aparılan bütün fəaliyyətlər bu qanuna tabe olmalıdırlar. Buna cavab olaraq, Çin, Rusi­ya və digər dövlətlər də oxşar məzmunda qanunlar qəbul ediblər. 

Macarstanda, Bolqarıstanda, Ukray­nada, Gürcüstanda və digər bir sıra döv­lətlərdə bənzər qanun qəbul edilməsi üçün təşəbbüslər göstərilib. Problem ondadır ki, ABŞ özündən başqa ölkələrdə bənzər qa­nunların qəbul edilməsinə qarşı çıxır. Bir­başa və dolayı yollarla müqavimət göstə­rir, bu təşəbbüsləri əngəlləyir. 

Məsələn, Rusiya 2012-ci ildə “xari­ci agent qanunu”nu qəbul edərkən, ABŞ özünün təsir dairəsində olan bütün “bey­nəlxalq reytinq təşkilatlarını” hərəkətə gə­tirdi.

Bənzər hərəkətlər Gürcüstanda da təkrar olundu. 2023-cü ilin mart ayında Gürcüstan parlamenti “xarici agentlər” haqqında qanun layihəsini müzakirəyə çıxaranda, ölkədəki ABŞyönlü QHT-lər, siyasi partiyalar və KİV-lər ayağa qalxdılar. 

Əslində, sual ritorikdir. ABŞ-ın bütün hərəkətləri eyni formada paradoksaldır. Özü bütün çirkinliklərə imza atır. Bütün neqativ metodlardan faydalanır. Amma başqalarına belə davranışı “rəva görmür”. Bunun da özəl səbəbləri vardır. Rusiyada, Gürcüstanda və ya ABŞ-ın hədəfinə çev­rilmiş başqa bir ölkədə bənzər qanunların qəbul edilməsi imkan yaradar ki, onlar öz ərazilərinə daxil olan xarici maliyyəni nə­zarətə götürsünlər. Afrika, Asiya, Yaxın Şərq, Latın Amerikası və Şərqi Avropa dövlətlərində son 30 il müddətində gerçək­ləşdirilən “məxməri inqilab”-larda ABŞ-ın “donor institutları”nın iştirakı görünür. Hə­dəf ölkələrdə “Xarici Agentlərin Qeydiyyatı Aktı”na bənzər qanunların qəbul edilməsi ABŞ-ın xidmətində dayanmış KİV, QHT və siyasətçilərin nəzarətə götürülməsi deməkdir. ABŞ-dan bölgəyə uzanan əlin kəsilməsi üçün hüquqi baza yaradılması deməkdir. ABŞ bu səbəbdən narahatdır. 

Son dövrlərdə Azərbaycanla ABŞ arasında yaranmış gərginlik də eyni kon­tekstdədir. Bəlli olur ki, burada fəaliyyət qurmuş ABŞyönlü “QHT və KİV-lər”in ma­liyyə qaynaqlarının nəinki 20 faizi, hətta 100 faizi xaricdən qidalanır. Təbliğatları da, təşviqatları da ABŞ-dan yanadır. Onlar ifadə azadlığı, demokratik dəyərlər prin­sipinə bürünərək dövlətin milli siyasətinə qarşı çıxırlar. Nəinki ABŞ-ı, hətta mühari­bə vəziyyətində olduğumuz Ermənistanı da açıq tekstlə müdafiə edirlər. 

“Abzas Media” hadisəsi üzrə aparılan istintaq prosesi bu istiqamətdə ciddi fakt­ları üzə çıxarır. İstintaq qurumlarının icti­mailəşdirdikləri ilkin məlumatlardan aydın olur ki, ABŞ “Beynəlxalq İnkişaf Agent­liyi” (USAID), “Milli Demokratiya Fondu” (NED), “Avropa Demokratiyaya Yardım Fondu” (EED), “FreedomNow”, “Qlobal Araşdırmaçı Jurnalistika Şəbəkəsi”, “Ame­rika Beynəlxalq Təhsil Şurası”, “People in Need” (PİN), “NorveçHelsinki Komitə­si” və digər 10-larla təşkila 100 minlər­lə, milyonlarla dollar məbləğində vəsaiti qeyri-leqal formada ölkəmizə gətiriblər. Bu vəsaiti heç bir qeydiyyat sənədi olmadan Azərbaycanın “QHT və KİV” sektoruna, si­yasi mərkəzlərə ötürüblər. Vəsaitin hansı aksiyalar üzrə xərcləndiyi bəlli deyil.

Bu səs-küyün fonunda gizlədilən sadə bir həqiqət var: Xarici ölkədən qrant vəsa­iti alırsansa, onu Ədliyyə Nazirliyində qey­diyyatdan keçirməlisən. İndi istintaq gedir, alınmış vəsaitin hansı səbəblə gizlədildiyi araşdırılır. Bizim “qrantalanlar” olub-olma­yan bütün qanunları, prinsipləri tapdalayır­lar. Arxayın olublar ki, dar məqamda ABŞ səsini başına atacaq, onların müdafəsi üçün dünyanı ayağa qaldıracaq. 

Müşfiq ƏLƏSGƏRLİ,
XQ-nin media eksperti