Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) struktur, funksiya və strateji məqsədlər baxımından yeni növ birlik formatıdır. Digər regional və beynəlxalq əməkdaşlıq formatlarından əsas fərqi üzv dövlətlərin tam mənada bərabərhüquqlu olması, onların hər birinin milli maraqlarının təşkilat miqyasında prioritet sayılması, başlıca olaraq türklərin haqq və hüquqlarının dünyanın bütün guşələrində qorunması, reallaşa bilən layihələrə və proqramlara üstünlük verilməsi və başqa ölkələrə də təşkilat kimi tam açıq olmasıdır. 

TDT-nin bu cür təşkilat kimi inkişafı­nın təməli Naxçıvanda qoyulan və böyük bir coğrafiyada yaşayan türk xalqlarının birlik, bərabərlik və müstəqilliklərinin tə­minində ortaq fəaliyyət göstərmələrinin rəsmi hüquqi sənədləşdirilməsindən başlamışdır. Bununla TDT-nin strategi­yasında iki aspekt önə çıxmışdır: 

Birincisi, üzv dövlətlər arasında əməkdaşlığı bütün sferalar üzrə bey­nəlxalq hüquq çərçivəsində və hər biri­nin milli maraqlarını gözləməklə inkişaf etdirmək. 

İkincisi, perspektivdə TDT-ni qlobal miqyasda əsas geosiyasi güclərdən bi­rinə çevirmək. Bu məqsədlər fonunda artıq türk dövlətlərinin başçıları 10-cu Zirvə görüşlərini keçirmişlər. Sonuncu tədbir Qazaxıstanın paytaxtı Astanada olmuşdur.

Bu görüşə TDT təşkilat olaraq han­sı nəticələrlə gəlmişdir və perspektivdə geosiyasi aspektdə nələr proqnozlaş­dırıla bilər? Hər şeydən öncə, TDT-nin 10-cu Zirvəsinin başlıca özəlliyi Azər­baycanın bu təşkilatın struktur-funksio­nal imkanlarına yeni təkan verməsi ilə bağlıdır. Bu faktor Azərbaycanın Qara­bağda müstəqil dövlət kimi suverenliyi­ni tam təmin etməsindən qayanaqlanır. Bununla Azərbaycan son 50 ildə Avrasi­ya məkanında müstəqil dövlət kimi su­verenliyini siyasi-hərbi yolla tam təmin edən ilk ölkə olmuşdur. Bunun müxtəlif istiqamətlərdə ciddi təsirlərindən si­yasətçilər, diplomatlar, KİV təmsilçiləri, analitiklər və ekspertlər bəhs edirlər. 

Məsələnin praktiki aspektdə mahiy­yəti ondan ibarətdir ki, ortaya maraqlı və aktual sual çıxır: Azərbaycanın su­verenliyini tam təmin etmə üsulu daha geniş miqyasda TDT-nin fəaliyyət po­tensialına və onların praktiki reallaşma­sına proyeksiya oluna bilərmi? Prob­lem yalnız mənəvi, ideoloji və psixoloji üstünlük əldə etməkdən getmir. Əsas məqam ondan ibarətdir ki, “Azərbayca­na suverenliyin nə demək olduğu TDT üçün beynəlxalq aləmdə yüksək nüfuz sahibi olmaq və dünyanın müasir əsas geosiyasi güclərindən biri kimi çıxış et­mək imkanları ilə bağlıdırmı?” sualına cavab axtarışları ilə əlaqəlidir! 

Daha qısa və konkret desək, söhbət TDT-nin Azərbaycanın suverenliyini tə­mini ilə əlaqəli uğurlarından beynəlxalq səviyyədə dövlətlər və təşkilatlararası münasibətlərdə istifadə etməyin opti­mal variantı və mexanizmini tapmasın­dan gedir!. Buna görədir ki, Azərbaycan Prezidenti TDT-nin Astana Zirvəsində təsadüfən təşkilatın nüfuzunun bey­nəlxalq miqyasda yeni səviyyəyə yük­səldilməsi zərurətinin meydana gəldi­yinə işarə vuran tezis ifadə etməmişdir!

Bu prizmada baxanda Astana Zir­vəsi hazırkı vəziyyəti araşdırmaq əsa­sında gələcəyə hesablanmış bir tədbir olmuşdur. Konkret ifadə etsək: Türk inteqrasiya modeli yeni yön alır! Çün­ki real surətdə təsirli güc mərkəzi ol­maq bütün aspektlərdə sürətli inkişaf dinamikasına malik olmağı tələb edir. Bura dövləti fəaliyyətin bütün sferaları daxildir. O cümlədən, enerji, istisadiy­yat, mədəniyyət, elm, təhsil, informa­siya-kommunikasiya texnologiyaları, nəqliyyat-loqistika infranstrukturu, büd­cələr, müdafiə qüdrəti və s. 

Vurğulanan sonuncu tezisin işığın­da İlham Əliyevin TDT-nin görüşlərində sərmayə qoyuluşu qurumlarının yara­dılmasından, yeni informasiya texno­logiyaları əsasında nəqliyyat-loqistika infrastrukturlarının yaradılmasından və bərpa olunan eneri layihələrindən bəhs etməsi tamamilə əsaslı görünür. Bu fak­torları sistem halında təsəvvür etsək, məqsədin TDT-nin üzv dövlətlərin bəra­bərhüquqlu münasibətləri əsasında ən müasir inkişaf mexanizmlərinə və üsul­larına malik olması ön plana çıxarılmış kimi görünür. Deməli, TDT, faktiki olaraq, real fəaliyyətində ədalətli, beynəlxaql hüquqa tam əməl edən və əsasən bö­yük bir geosiyasi məkanda əməkdaşlıq və təhlükəsizliyə istiqamətlənmiş güc kimi formalaşmaqda qətiyyətlidir!

Astana Zirvəsini daha da cəlbedici edən digər faktor hazırda bir sıra regi­onlarda risklərin, geosiyasi turbulent­liyin və təhdidlərin artması tendensi­yasının getdikcə trendə çecvrilməsi ilə bağlıdır. Burada başlıca olaraq 5 region nəzərdə tutulur. 

Birincisi, Yaxın Şərqdə İsrail–HƏMAS qarşıdurmasının yaratdığı risk və təhdidlər.

İkincisi, Afrikada sistemdən kənar hərbi qruplaşmaların fəallığının artaraq bir sıra dövlətlərin sistemlərinin fəaliy­yətinə ciddi müdaxilə etməsi (məsələn, “Vaqnerin” və eyni kateqoriyadan olan Qərb dövlətlərinin hərbi qruplaşmala­rının Nigeriyada, Somalidə, Liviyada fəaliyyəti). 

Üçüncüsü, Cənubi Qafqazda sülhə Qərbin bir sıra dövlətləri də daxil ol­maqla bir neçə gücün əngəl törətməyə başlaması. Bu mənada Fransa və Ka­nadanın məntiqsiz davranışları daha çox risk yaradır. Məsələn, rəsmi Pari­sin Ermənistanda və hətta Zəngəzurda hərbi kontingent yerləşdirmək kimi sər­səm iddiası və rəsmi Ottavanın Aİ-nin “mülki müşahidə qrupuna” daxil olmaq həvəsi diqqəti daha çox çəkir.

Dördüncüsü, Şərqi Avropada Rusi­ya–Ukrayna münaqişəsinin az qala nüvə savaşına səbəb olmağa başlaması. 

Beşincisi, Sakit Okean hövzəsində Tayvan məsələsinin daha geniş hərbi miqyasda ABŞ–Çin qarşıdurmasına çevrilməsi.

Bunlarla yanaşı, digər regionlarda da hələlik az intensiv olan, lakin hər an alovlana bilən qarşıdurmalar mövcud­dur (məsələn, Balkanlarda boşnaqlarla serblər, Mərkəzi Asiyada qırğızlarla ta­ciklər arasında və s.).

TDT-nin siyasi-coğrafi və geosiya­si məkanı prizmasında bu proseslərə baxsaq, görərik ki, risklər və təhdidlər faktiki olaraq təşkilatın ətrafını sarmaq­dadır. Bu cür alovun ortasında “yaşıl ada” kimi mövcud olmaq mümkündür­mü? Astana Zirvəsi bu suala cavab axtarmasa da, müzakirələrin ruhundan duyuldu ki, təşkilatı narahat edən ciddi problemlər sırasındadır. Məhz həmin faktoru nəzərə almadan TDT-nin bey­nəlxalq nüfuzunun qlobal güclərdən biri statusunda olmaq şərti ilə artmasından danışmaq mümkün deyildir.

Belə çıxır ki, Astana Zirvəsi, faktiki olaraq, türk dövlətləri qarşısında bütün sferalar üzrə inteqrasiyanın yeni sis­temli və təsirli mexanizmlərini forma­laşdırmaq zərurətini qoymuşdur. Çətin məsələ olsa da, irəliyə doğru atılmış ciddi addımdır! Çünki tarixi baxımdan çox qısa olan cəmi 14 il müddətində türk dövlətləri “Türkdillil ölkələr” kimi müna­sibətlər qurmaq miqyasından “Müstəqil Türk Dövlətləri” kimi vahid təşkilatda qlobal miqyaslı güc olmaq məqsədini qarşıya qoyan dinamik bir sistem halına gəlmişdir! Mübarəkdir!

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru