ABŞ-ın dünya hegemonluğun­dan çox danışılır. Mövcud xüsusda müxtəlif paralellər aparılır. Nəticə, həqiqətən, heyrətamizdir. Birləş­miş Ştatlar bütün komponentlərdə üstündür. Ancaq üstünlükdə hansı amillər rol oynayıb, onun zühürü kimi, qürubu da mümkündürmü? Bu sayaq suallar ətrafında dü­şünərkən, ilk növbədə yada düşən ABŞ-dakı etnik sistemdir. Əslində, məsələyə etnik sistem baxımın­dan yanaşmaq da düzgün deyil. Çünki okeanın o tayındakı baxış üçün “Amerika milləti” anlayışı var. Ancaq reallıqlar da nəzərdən qaçırılmamalıdır. Yazımızda həmin reallıqlardan söz açacaq, “Ameri­ka milləti” anlayışı ilə bağlı incəlik­lərə varmağa çalışacağıq.

Əvvəla, onu vurğulayaq ki, ABŞ-da əhalinin 1790-cı ilə təsadüf etmiş birinci siyahıyaalınmasında söhbət 4 milyon nəfərdən gedib. İki əsr ərzində Birləşmiş Ştatlara 64 milyon miqrant axını olub. Reallıqda ikinci rəqəm daha böyükdür. Çünki qeydiyyata alınma­yanların həddən çox olduğu bildirilir. XXI əsrin ilk onilliyinin tamamında ABŞ əhalisinin sayı 314 milyon 895 min idi. Bu rəqəmi 1910-cu illə müqayisə etsək (həmin vaxtkı rəqəm 92 milyon 228 mindir), bir əsr ərzindəki artım çox yük­sək alınır - 3,4 dəfə. Bu mümkündürmü və ya necə mümkünləşib? 

Qeyd edək ki, hələ lap başlanğıc­dan ABŞ-ın etnik sistemi, əsasən, Av­ropa substratı üzərində formalaşmağa başlayıb. Yerli hindu əhalini sıxışdıran və ya tamamilə məhv edən avropalı miqrantlar Şimali Amerika məkanını ələ keçiriblər. Onlar ciddi şəkildə, özü də uzun müddətə hesablanmış məskun­laşmanı reallaşdırıblar. Bu, Amerika­dakı Avropa müstəmləkələşdirilməsini rusların Sibirdəki mövcudiyyətindən fərqləndirən başlıca xüsusiyyətdir. 

İlk dönəmlərdə avropalılar hindu et­nogenetik matriçanı sıxışdıraraq, yerini təmiz avropalılarla doldururdular. Onlar çox nadir hallarda hindularla izdivacla­ra gedirdilər. Bir məsələyə də diqqət yetirmək lazımdır ki, Amerikanın etnik sistemi, əslində, Avropanınkının təbii davamıdır. Əgər Sibir subetnosu hələ də öz daxili semantik təsirini qoruyur­sa, Amerikada ana matriçadan erkən uzaqlaşma hadisəsi baş vermişdi. Hin­dular məhv edilmişdir. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, işçi qüvvəsinə ehtiyac du­yulmuş və Afrikadan zənci qullar gəti­rilmişdir. Ardınca Meksikadan, Mərkəzi Amerikadan və Cənub-Şərqi Asiyadan miqrant axınları baş vermişdi. Nəticə­də irqi rəng öz ağlığını itirmiş və belə demək mümkünsə, irqin təmizliyinə “xələl” gəlmişdir. Əlbəttə, amerikalılar bu barədə danışmağı sevmirlər. Gö­rünür, mövcud səbəbdəndir ki, onların hazırkı etnik tərkibi ilə bağlı dəqiq bil­gilər əldə etmək nəinki çətindir, ümu­miyyətlə mümkünsüzdür. 

Vəziyyətin düzgün anlaşılma­sı üçün bir neçə vacib şərtə diqqət yetirmək zərurəti yaranır. Məsələn, ABŞ-dakı etnogenetik durumu qiy­mətləndirmək istəyiriksə, ilk növbədə, etnoloji anlayışlara söykənmək vacib­dir. Amerika siyasi elitasının ölkənin mənfəətləri naminə irəli sürdüyü mü­lahizələrin təsirindən uzaq durulmalı­dır. Çünki amerikalıların milli tərkibinin dəqiq fiksasiyasından boyun qaçırılır. “Amerika milləti” adı altında, dünyanı xilas edəcək qüvvənin mövcudluğu məfkurəsinin yeridilməsi, əslində, ame­rikalıların özlərini də etnosun dərkində çətinliklərlə uzləşdirir. Baxın, öz kimli­yini qavramaq qabiliyyətindən məhrum toplum hansısa qlobal xeyirxahlıq mis­siyasının yerinə yetirilməsinə qol çır­mayır. Xeyirxahlığın isə nədən ibarət olduğunu istər Əfqanıstan və İraqda, istərsə də “ərəb baharı” ssenarisinin gerçəkləşdiyi məmləkətlərdə yaxşı gördük…

ABŞ-ın yarandığı ilk dövrlərdə miq­rantların əksəriyyətini ingilislər, irland­lar və şotlandlar təşkil edirdi. Buna görə etniklər arasında ünsiyyət vasitəsi kimi ingilis dili seçilirdi. Bununla yana­şı, ölkədə inzibati qaydada bir sıra do­laşıq vəziyyət yaradan terminlərdən də istifadə olunur. Məsələn, ispan dilli latın amerikallarla ispan mənşəlilər arasın­da fərqlər müəyyənləşdirilir və aydın görünür ki, bu cür təsnifat, əslində, məsələ barədə araşdırma aparmağı hədəfləyənləri, bir növ, çətinliyə salma­ğı hədəf götürüb. Təbii, problemin ma­hiyyətinə varılması üçün, əslində, belə qəlizliklərə deyil, düzgün anlayışlara müraciət olunmalıdır. 

Əlbəttə, etnosun nədən ibarət oldu­ğuna diqqət yetirilməlidir. Nəzərə alın­malıdır ki, birgə yaşam, ilk növbədə, qan qohumluğuna söykənir. Etnosun əsasını ailə, nəsil və tayfa təşkil edir. Burada sosial və iqtisadi xarakteristika yolverilməzdir və mövcud halda çox sayda böyük və kiçik etnik qruplar­dan söz açmaq mümkündür. Onlardan daha böyüyü və güclüsü almanlar, ir­landlar, ingilislər, meksikalılar, italyan­lar və fransızlardır. İrqi nöqteyi-nəzər­dən isə ağ amerikalılar, belə desək, latınlar (Meksika, Mərkəzi və Cənubi Amerika mənşəli amerikalılar), afro-a­merikalılar və Asiya mənşəli ameri­kalılar fərqlənirlər. Maraqlıdır ki, heç yerdə və heç vaxt qarışıq nikahlardan törəyənlərin sayı nəzərə alınmır. Onlar özlərinin etnik identifikasiyalarına görə ikili səciyyə daşımaqdadırlar və məhz belələri üçün “Amerika milləti”nın ilahi rolu barədə deyilənlər cəfəngiyyatdan o tərəfə getmir.

Amerikalıların etnogenetik status­larına diqqət yetirək. Bununla bağlı müvafiq xarakteristikalarda etnogen əlaqə sıxlığı deyil, subetnik əlamətlər baxımından bölgü əsas götürülərək subetniklər arasındakı daxili zəif əlaqələrdən söhbət açılır. Bu isə bö­yüklərin özünüdərkinin zəiflədilməsinə, kiçiklərin vahidləşərək bir məqsədə çatma ideyalarının formalaşmasına yönəlib. “Amerika milləti” məfkurəsi də elə buradan qaynaqlanır.

ABŞ diplomatiyasının görkəm­li nümayəndələrindən sayılan Henri Kissincerin “Diplomatiya”sını diqqətlə oxuyanda haradasa sirlərin üzərini aç­maq mümkündür. Əlbəttə, bu, yanaş­madan da asılıdır. Çünki kitab adamı amerikapərəst də edə bilər. Axı, müəllif elə lap başlanğıcdan əsərini yüksək notlara – “Amerika milləti”nin şərəfli obrazına kökləyir. Təbiidir ki, mübahisə etmək olmaz, amerikalılar beynəlxalq siyasətə böyük təsir göstəriblər. 200 il əvvəl yalnız etnik sistem kimi yara­naraq, sonradan bütün dünyaya geo­siyasi iddialar irəli sürmək adi məsələ deyil. Amerika geosiyasətinin strateji məqsədi həm də Qərb yarımkürəsin­də birmənalı hökmranlığa yönəlmişdi və bu istək baş tutdu. Birinci dünya müharibəsi Avropa dövlətlərini və Ru­siyanı zəiflətdi ki, həmin vəziyyət ABŞ üçün əlverişli mühit formalaşdırdı. Or­taya Vudro Vilson (1913-1921-ci illərdə ABŞ Prezidenti olub) kimi adam çıxdı və o, özünün “14 maddə”lik prinsipi ilə əslində, dünyanın bu gün üçün də pri­oritet saydığı siyasi dəyərlər sisteminin əsasını qoydu.

Vilsonun “14 maddə”sində daxi­li işlərə qarışmağın yolverilməzliyi də bir prinsip kimi əksini tapmışdı. Amma istər XX əsrin iyirminci illərindən son­rakı, istərsə də həmin vaxtdan xeyli əvvəlki Amerika davranış tərzi bunu tamamilə inkar edən hərəkətlərə baş vurdu. Başqalarının şəxsi dəyərlərinin universallığı Birləşmiş Ştatların baxış ölçüsünə ya tamamilə uyğun gə(tiri)lmədi, ya da sanki kif atmış məhsul kimi dəyərləndirildi. Nəticədə ABŞ Cə­nubi Amerikada və Afrikada çevrilişlər hazırladı, heç bir diskonfort keçirmə­dən beynəlxalq məsələlərdə ikili stan­dartlardan çıxış etdi, Quantanamoda həbsxana saxladı, işgəncələr verdi və sair.

Əslində, indi “Amerika milləti” ilə “Sovet xalqı” deyimi də haradasa ox­şarlıq təşkil edir. Maraqlıdır, SSRİ-nin daha demokratik olduğu nəzərə çarpır. Çünki Sovetlər Birliyində millət anlayı­şına yanaşmada tolerantlıq nisbətən yüksək idi. ABŞ-da sanki millət yoxdur. Görünür, Amerika elitası millətlərin öz müqəddaratını təyin etməsi prinsipin­dən uzaqdır. Hesab edir ki, bu təcrü­bədən yalnız dağıdıcı siyasi məqsədlər naminə bəhrələnmək mümkündür. Bu yanaşmanı haqlı saymaq olar. Amma, necə deyərlər, öz ölkənə nə cür ya­naşırsansa, kənara da elə münasibət göstər. Belə münasibət varmı?..

Digər tərəfdən, etnogenez tarixin gedişatını dəyişdirmək və ona təsir göstərmək imkanlarına malik deyil. Ta­rixin gedişatı etnik sistemin sadədən mürəkkəbə gedən yolu, daha doğrusu, bifurkasiyaya (bölünmə) aparan böh­ranları kimi inkişafın qaçılmazlığından irəli gəlir. Bundan çıxış edərək məntiqi surətdə ehtimal etmək olar ki, ABŞ et­nogenezinin birinci mərhələsinin başa çatması ilə “bifurkasiya nöqtəsi” ad­landırılmış hadisə baş verəcək. Həmin proses sistemin və mühitin dezinteqra­siyasını doğura bilər. Nəticədə Birləş­miş Ştatlarda indi də kiçik etnoslar ara­sında müşahidə edilən ziddiyyətlərin subetnosların bir-birilə qarşıdurması qiyafəsinə bürünərək, daha da güclən­məsi mümkündür.

Təbii ki, bu sayaq versiyalar Kis­sincerin ABŞ üçün təsvir etdiyi etnoge­netik və sosial-iqtisadi mühitə yaddır. Amma dünyanı başına almış böhranın Birləşmiş Ştatlarda da bir sıra xoşa­gəlməz hallar doğurduğunu gördük. Böhran cəmiyyətdəki sosial gərgin­likləri həm üzə çıxardı, həm də daha böyük fazada özünü göstərməsinə şərait yaratdı. Məlum oldu ki, yüksək gəlir gətirən iş yerlərinin əksəriyyəti ağ vətəndaşlara məxsusdur. Sabiq Pre­zident Barak Obamanın qaradərililərin işə götürülərkən üstünlüyə malik ol­malarını təsdiqləyən fərmanı meydana çıxdı və bu, ağlarda narazılıq doğurdu. Ağ əhali içərisində vətənpərvər şüarlar irəli sürən təşkilatlar və ittifaqlar fəa­liyyətlərini gücləndirməyə başladılar. Belələrinin, mahiyyət etibarilə, tarixi kalloabolosionistlərdən (quldarlığın saxlanması tərəfdarları, abolosionistlər isə quldarlığın ləğvi tərəfdarları olublar) fərqlənmədikləri nəzərə çarpdı. 

Gələk indiki dövrə. Qeyd edək ki, populyar kluar ideoloji təbliğatları ağ vətəndaşları vətənpərvər kimi birləşdir­məkdə öz sözünü desə də, ABŞ-dakı demoqrafik vəziyyət heç də “ağların” xeyrinə deyil. Bu gün “rənglilər” daha çox artım xüsusiyyətinə malikdirlər. Ölkənin qərbində və cənubundakı məktəblərin kiçik yaş qruplarında onla­rın sayının çoxluğu aşkar nəzərə çar­pır. Cənubda elə yerlər var ki, orada qara dərililərin hərəkətləri ağ əhalini şimala doğru üz tutmaq məcburiyyətin­də qoyur. 

Bütün bunlara görə XXI əsrin Ame­rika xalqı və dövlətçiliyi üçün də dönüş əsri olacağını söyləyənlər çoxluq təşkil edir. Yeri gəlmişkən, dönüşlərdən biri artıq yaşandı - yeni əsrdə Birləşmiş Ştatlar özünə tarixində ilk dəfə olaraq qaradərili prezident seçdi. 

R.AMİN