Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Qazaxıstana rəsmi səfəri bir sıra vacib dövlət sənədlərinin imzalanması, mühüm məsələlərin razılaşdırılması ilə yanaşı, daha çox hər iki ölkənin əməkdaşlığının dostluq və qardaşlıq əsaslarının yüksək səslə bəyan edilməsi ilə yadda qaldı. Atalarımız yaxşı deyib ki, dost dar gündə tanınar. Yaxın tariximizdə Azərbaycan üçün dar günlər az olmayıb. Ümumiləşdirmə aparsaq, bu baxımdan, Ermənistanın otuz ilə yaxın müddətdə davam etmiş işğalını göstərə bilərik. Qazaxıstanın işğala münasibəti necə olub, Azərbaycanı necə dəstəkləyib, hazırkı mövqeyi nədən ibarətdir, bu barədə söz açacağıq. 

Əvvəla, bu obyektiv məqamı vur­ğulamağa ehtiyac var ki, Qazaxısta­nın postsovet ölkəsi olaraq, Qarabağ münaqişəsində Türkiyə kimi tam açıq şəkildə Azərbaycanın maraq və mə­nafelərinin müdafiəçisi qismində çıxış etməsi mümkün deyildi. Burada söhbət yalnız ondan getmirdi ki, rəsmi Astana Ermənistanla münasibətlərini gərgin­ləşdirmək istəməyib. Məsələ problemin daha çox Rusiyanın orbitinə daxil olma­sı kontekstində izah edilə bilər və Qa­zaxıstan mövzunu kifayət qədər soyuq tərzdə qiymətləndirib. Ancaq ölkə bu reallığa rəğmən, Azərbaycanı yetərincə dəstəkləməyi də bacarıb. 

Rəsmi Astana münaqişənin nizam­lanması üçün dəfələrlə çağırış edib. Qazaxıstan Azərbaycan ərazilərinin Er­mənistan qoşunları tərəfindən işğalına qarşı çıxmaq üçün siyasi addımlar atıb. Məsələn, Azərbaycanla ərazi ziddiyyət­lərini hələ də həll etməməsi səbəbindən, vaxtilə Ermənistanın Avrasiya İqtisadi İttifaqına qəbuluna maneçilik törədib. Bundan sonra İrəvan və Astana arasın­da daim diplomatik gərginlik yaşanıb. Bir ara erməni siyasətçilər, hətta, Ermənis­tanla eyni hərbi qurumda olan və daha çox Azərbaycanla əməkdaşlıq edən, Ba­kıya dəstək nümayiş etdirən Qazaxıstanı Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşki­latından (KTMT) çıxarmağa çağırışlar da səsləndiriblər.

Bəli, Qazaxıstan hər zaman bəyan edib ki, Azərbaycan və Ermənistan ara­sındakı münaqişəli durum beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri əsasında həllini tapmalıdır. Beynəlxalq hüquq isə təbii ki, Azərbaycanın tərəfində olub. Ümumən, hələ ötən əsrin 90-cı illərindən Qazaxıstan Azərbaycanın ərazi bütöv­lüyünün bərpasının tərəfdarı olduğunu bəyan etməsi ilə diqqət çəkib. Yəni, sö­zümüz ondadır ki, rəsmi Astana ölkəmizə dəstək baxımından üzərinə düşən hər şeyi edib.

*** 

Tarixə nəzər salaraq Prezident İlham Əliyevlə Qazaxıstanın o zamankı dövlət başçısı Nursultan Nazarbayevin 2011-ci ildə keçirilmiş görüşünü xatırlayaq. Hə­min görüşdə N.Nazarbayev bildirmişdi ki, Ermənistan–Azərbaycan münaqişə­si, Qarabağ problemi, 1 milyon qaçqın, məcburu köçkün, ərazilərinin işğalı ilə əlaqədar yaranmış bütün çətinliklərə baxmayaraq, ötən iyirmi il ərzində Azər­baycan nailiyyətlər qazanıb. Burada vur­ğu “ərazilərin işğalı” ifadəsinin işlənməsi üzərinə qoyulmalıdır. Nəzərə alaq ki, ölkəmizdə müsbət qiymətləndirilmiş bu ifadə də Ermənistanın siyasi dairələrində kifayət qədər geniş mənfi rezonans do­ğurmuşdu.

Bundan əvvəl, yəni 2010-cu ildə isə ATƏT-ə sədrlik etməyə başlayan Qa­zaxıstan "dondurulmuş münaqişələr"in həllinə xüsusi diqqət yetirmişdi. Təşkila­tın fəaliyyətdə olan o zamankı yeni səd­ri, Qazaxıstanın Xarici İşlər naziri Kanat Saudabayev regiona səfəri çərçivəsin­də, ilk olaraq, Azərbaycana baş çəkmiş, səfərin yekunları ilə bağlı keçirdiyi mət­buat konfransında bildirmişdi ki, 2010-cu il Qarabağ münaqişəsinin həllində dönüş ili olacaq. Əlbəttə, heç də hər şey cənab Saudabayevin arzuladığı kimi baş ver­məsə də, burada əsas məsələ niyyətin ifadəsidir. Başqa sözlə desək, Qazaxıs­tanın ATƏT-ə sədrliyinin verdiyi imtiyazı ölkəmizin haqq işi naminə istifadə etmək məramına söykənməsi bizim üçün çox önəmli idi. Həmin an konkret nəticənin əldə edilib-edilməməsi bir o qədər əhə­miyyətli deyildi. 

Ümumən, onu da vurğulamaq yerinə düşər ki, Qazaxıstan üçün ərazi bütövlü­yü, separatizm problemi aktual əhəmiy­yət daşıyıb. Nəzərə alaq ki, müxtəlif illər­də bəzi marjinal rus siyasətçiləri tez-tez Qazaxıstana qarşı da ərazi iddiaları irəli sürüblər. Ona görə Astana üçün sərhəd­lərin toxunulmazlığı prinsipləri ilə əlaqəli olan dəyişməz beynəlxalq hüquq son dərəcə önəmli faktora çevrilib. 

Qazaxıstanın 44 günlük müharibəyə qədərki Qarabağ mövqeyindən bəhs edərkən, ölkənin münaqişə zonasında atəşkəs rejiminin pozulması hallarına münasibətini də yada salmalıyıq. Bu baxımdan, 2016-cı ilin Aprel döyüşlə­ri dövrünü xüsusi qeyd etməyə ehtiyac var. Həmin vaxt Qazaxıstanın Xarici İşlər Nazirliyi bəyanatla çıxış etmişdi. Sənəd­də tərəflər təmkin nümayişinə və atəşin dayandırılması haqqında razılaşmaya ciddi riayət etməyə çağırılmaqla yanaşı, bildirilmişdi ki, rəsmi Astana ATƏT-in (ar­tıq keçmiş olan) Minsk qrupunun Qara­bağ probleminin nizama salınması üzrə səylərini dəstəkləyir, münaqişənin yalnız sülh yolu ilə həllinin zəruriliyini təsdiqlə­yir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, 2016-cı ilin Aprel döyüşləri Azərbaycanın öz torpaq­larını işğaldan qurtarmaq naminə hərbi güc amilini işə sala bilməsinin ilk böyük nümayiş meydanı idi. O vaxtadək ermə­ni siyasi dairələri hesab edirdilər ki, Bakı hərbi yola üstünlük verə bilməz. Lakin 2016-cı ildən sonra onlar bu qənaətin yanlışlığını anladılar. Bu anlayış isə istər-istəməz, özlərinə hami axtarışına çıxmaq zərurətini yetişdirdi. Məhz həmin dönəm­də Azərbaycanın hərbi yola əl atacağı təqdirdə, KTMT-nin Ermənistana dəstək verməsi ilə bağlı diskussiyalar başladı. Yəni, İrəvanın KTMT-ni Azərbaycana qarşı hərbi müdaxiləyə cəlb etmək istə­yi yalnız 44 günlük müharibədən sonrakı dövrün mənzərəsi deyil. 

Müharibədən əvvəlki zaman kəsiyinə diqqət yetirərkən, 2017-ci ilin iyulunda Qazaxıstanın Ermənistandakı o zaman­kı səfiri Timur Urazayevin açıqlamasını xatırlamaq zərurəti yaranır. Səfir kifayət qədər açıq tekstlə bildirmişdi ki, Qarabağ münaqişəsinin KTMT-yə aidiyyəti yoxdur və münaqişə beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq danışıqlar yolu ilə həllini tapma­lıdır: “Qazaxıstanın mövqeyi belədir: biz Dağlıq Qarabağı qeyd edilən təşkilatla əlaqələndirmirik, çünki bu, regional mü­naqişədir və beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq həll edilməlidir”.

***

Artıq Azərbaycan torpaqlarının iş­ğalı başa çatıb və Qazaxıstan işğaldan azad edilmiş ərazilərimizin bərpasın­da iştirak edir. Bu baxımdan, Prezident İlham Əliyevin Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevlə mətbuata bə­yanatlarla çıxış edərkən, səsləndirdiyi bir fikrin üzərində dayanmaq istərdik: “Mən, həmçinin Qazaxıstan Prezidentinin iş­ğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərində qazax xalqının böyük oğlu Kurmanqazı adına Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzinin yara­dılması təşəbbüsünə görə təşəkkürümü bildirmək istərdim. Mərkəzin tikintisi artıq başlanıb. Bu, Qazaxıstanın Azərbaycana hədiyyəsidir, Azərbaycan xalqı bunu heç vaxt unutmayacaq”. 

Qeyd edək ki, Azərbaycan Prezidenti eyni fikirləri, bir qədər də əhatəli şəkildə, ötən il avqustun 24-də Qazaxıstan Pre­zidenti Kasım-Jomart Tokayev ölkəmizdə səfərdə olarkən mətbuata bəyanatında da bildirmişdi: “Fürsətdən istifadə edib Qazaxıstan Prezidentinə işğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərində Uşaqların Ya­radıcılığının İnkişafı Mərkəzinin yaradıl­ması təşəbbüsünə görə bir daha təşək­kürümü bildirmək istərdim. Bu gün həmin mərkəzin təqdimatı keçirildi və biz Qa­zaxıstanda keçmiş məcburi köçkünlərin qayıtması probleminə nə dərəcədə səmi­mi münasibət bəsləndiyini, bu problemin Qazaxıstan üçün də nə dərəcədə aktual olduğunu bir daha gördük. Bu təşəbbüsə görə çox təşəkkür edirik. Bu, dostluğun, qardaşlığın, həmrəyliyin təzahürüdür. Əminəm ki, qazax xalqının böyük oğlu Kurmanqazının adını daşıyacaq Uşaqla­rın Yaradıcılığının İnkişafı Mərkəzi həm də Qazaxıstan–Azərbaycan dostluğu mərkəzi olacaq”.

Bəli, işğaldan azad edilmiş Azər­baycan torpaqlarının bərpasına töhfə verməyin özü ölkəmizin mövqeyinin müdafiəsidir ki, Qazaxıstan bunun tam təmənnasız, özü də xeyli dərəcədə rəmzi anlam daşıyacaq nümunəsini də ortaya qoymaqdadır. Amma, Prezident Toka­yevin də bildirdiyi kimi, Qazaxıstan və Azərbaycan müxtəlif çoxtərəfli strukturlar çərçivəsində səmərəli qarşılıqlı fəaliyyət göstərir, bir sıra aktual beynəlxalq və re­gional məsələlərdə oxşar mövqelər tutur­lar: “Bu baxımdan, qeyd etmək istəyirəm ki, Qazaxıstan ənənəvi olaraq Azərbay­can ilə Ermənistan arasında qarşılıqlı münasibətlərin diplomatik yollarla ni­zamlanmasının tərəfdarıdır, habelə tez­liklə sülh müqaviləsi bağlanmasına dair səyləri alqışlayır. Bütövlükdə regionda sabitliyin və təhlükəsizliyin möhkəmlən­məsi üçün qarşılıqlı dəstəyin davam etdi­rilməsinin və birgə tədbirlər görülməsinin zəruriliyi eyni qaydada anlaşılır”.

Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması məsələ­sində Qazaxıstanın mövqeyinə görə Pre­zident Tokayevə təşəkkür edən Prezident İlham Əliyevin mətbuata bəyantında bil­dirdikləri Qazaxıstanın bölgədə dayanıqlı sülhün təminatında maraqlı olması real­lığına adekvatdır. Burada bir məqam da ayrıca qeyd edilməlidir. Dövlətimizin baş­çısı Qazaxıstanın beynəlxalq arenada nüfuzunu, ən mühüm qlobal məsələlərə dair ölçülüb-biçilmiş, prinsipial mövqeyi­ni xüsusi vurğulayır. Cənab İlham Əliyev, məhz bu baxımdan, mətbuata bəyana­tında Azərbaycan və Ermənistan arasın­dakı danışıqlar prosesinin indiki statusu barədə həmkarını məlumatlandırır: “Biz normallaşma əzmindəyik və İkinci Qa­rabağ müharibəsi başa çatandan sonra məhz Azərbaycan sülh müqaviləsi üzə­rində işə başlamağı təklif etdi. Praktiki olaraq bu iş başlanıb, amma bizim istə­diyimiz kimi rəvan getmir. Lakin bunun alternativi yoxdur. Hətta 30 illik işğala və Azərbaycan xalqının məruz qaldığı məh­rumiyyətlərə, hazırda bərpa etməli oldu­ğumuz dağıntılara baxmayaraq, qonşular arasında münasibətlər normal olmalıdır. Bununla belə, biz gələcəyə baxırıq və he­sab edirik ki, suverenlik, ərazi bütövlüyü, sərhədlərin toxunulmazlığı, BMT-nin Ni­zamnaməsi, beynəlxalq hüququn bütün əsas normaları və prinsipləri əsasında sülh müqaviləsinə nail olmaq mümkün­dür, bu müqavilə çoxillik düşmənçilik sə­hifəsini çevirəcək”.

Əlbəttə, Cənubi Qafqazda dayanıqlı sülh üçün düşmənçiliyə son qoyulması vacibdir. Amma 44 günlük müharibədən ötən müddət göstərir ki, Ermənistan sülh istəmir. 2022-ci ilin sentyabrında baş ver­miş irimiqyaslı hərbi toqquşma da bunun təsdiqi idi. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, o vaxt Ermənistanın xahişi ilə Qazaxıs­tanın da üzv olduğu KTMT-nin vəziyyətlə bağlı onlayn toplantısı çağrılmışdı. Sentyabrın 13-də keçirilmiş toplantıda çıxış edən Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jo­mart Tokayev tərəflərə güc tətbiqindən əl çəkməyə və danışıqlara başlamağa çağırış etmişdi. 

Ermənistan baş naziri Nikol Paşin­yanın Azərbaycanın, guya, suveren Er­mənistanın ərazi bütövlüyünü pozması iddiasını irəli sürərək, KTMT-ni ölkəmizə qarşı qaldırmaq cəhdlərinə cavab ola­raq, Qazaxıstanın dövlət başçısı son dərəcə prinsipial məqama toxunmuşdu. Bildirmişdi ki, iki Cənubi Qafqaz ölkəsi arasında sərhədlər dəqiqləşmədiyindən, KTMT-nin təsir dairəsini müəyyənləşdir­mək qeyri-mümkündür. Faktiki olaraq, bu mövqe də real müstəvidə Azərbaycana dəstəyin ifadə olunması idi. 

Göründüyü kimi, Qazaxıstan Azər­baycanla dost və qardaşlığa sadiqlik xət­tini son dərəcə düşünülmüş şəkildə ifadə və müdafiə etməyin bariz nümunəsini yaratmış ölkə olduğunu göstərməkdədir. Bu, həm də ortaq türk mədəniyyətinə, türk milli kimliyinə bağlılıqdan irəli gələn bənzərsiz örnəkdir. Ümid edək ki, Azər­baycan–Qazaxıstan əlaqələri perspek­tivdə daha ciddi uğurlara imza atacaqdır. Bunun üçün Azərbaycan və qazax xalq­larının yüksək iradəsi, aralarında dərin səmimiyyət mühiti var. Bu mühitin möv­cudluğu isə hər iki dövlətin və xalqın mi­silsiz sərvətidir. 

Ə.CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”