Ardahan, Bəylər, Hallavar, yoxsa Saraçlı?..

Bir sıra ədəbiyyat və folklor araşdırmalarında, ustad aşıqların söyləmələrində 18-ci yüzilin sonları-19-ci yüzilin önlərində yaşadığı güman edilən Türk dünyasının böyük söz və saz ustadı Qul Qaranı, Aşıq Qaranı adı ötəri olaraq xatırlanıb keçsə də, əldə olan şeirləri onun çox bilikli ürfan və təsəvvüf şairi olduğunu göstərir. Türkiyə və Azərbaycan bilim adamları Qul Qaranının yalnız adını çəkməklə, kimliyi barədə müəyyən ehtimallarla kifayətlənirlər. Bu isə təbiidir. Çünki Türkiyədə və Azərbaycanda aşığın haqqında məxəzlər cox məhduddur və əksəri də şifahi xarakterlidir. Yəni ustadın adına cəmi bir neçə şeirdən və Xəstə Hasanla deyişmələrindən başqa heç yerdə ətraflı nəyəsə rast gəlinmir. Bir gün Aşıq Hüseyn Saraçlının gənc məhsuldar tədqiqatçısı, ictimai fəal Rəşad Saraçlı Əliyev şair-aşıq Qul Qaranı ilə bağlı araşdırma apardığını, ustadın mənim ulu babam olduğunu söylədi. Bu bağlılığı böyüklərimdən eşitmişdim, ancaq düzü, təfsilatını bilmirdim. Ona görə də onun təşəbbüsünü ürəkdən bəyəndim. Rəşadın bu yazısında arxiv materiallarını çözmək, rəvayətlərlə müqayisələndirmək, nəsil-şəcərə düzülüşünü əlaqələndirmək və bərpa etmək bacarığı vardır.

Dəyanət Osmanlı, 
şair-publisist 

Onun haqqında Vikimənbə bir cümləlik ümumi məlumatdan ibarətdir: “Qul Qaranı (XVIII əsrin 2-ci yarısı – ?) Türkiyədəki Ardahan qəsəbəsi yaxınlığındakı Dəyirman köyündəndir.” 

Türkiyə araşdırıcılarının əksəriyyəti Qul Qaranını Ardahanlı hesab edirlər. Amma onun haralı olması barədə dəqiq bir faktı qeyd edən yoxdur. Ona görə də düz deyiblər ki, izlər mütləq hardasa özünü verməlidir. 

Xəstə Hasanın məşhur “Sözdə bir” divanisində Qul Qaranının adı Vaqif, Gövhəri, Qara Zülal və Aşıq Ömər kimi görkəmli sənətkarlarla birgə xatırlanır. Qul Qaranının yaşının ahıl Xəstə Hasanla bir neçə variantda deyişməsi günümüzə gəlib çatmışdır. Bəzi rəvayətlərə görə, Xəstə Hasan Qul Qaranının şəyirdi olmuşdur. Hətta söylənilir ki, Xəstə Hasanın gənc vaxtlarında məşhurlaşması da Qaranının adıyla bağlıdır. O, şəyirdinin artıq bitkin, özgür sənətkar kimi yetişdiyini görərək, deyişmələrin birində ona bağlanmaqla sənətə uğurlamışdır.

Qaranı barədə Azərbaycanda ilk dəfə filologiya elmləri doktoru Şurəddin Məmmədli 2004-cü ildə məlumat vermişdir (Ş.Məmmədli. Borçalı ədəbi mühiti, Bakı, 2000). Filologiya elmləri doktoru Əflatun Saraçlı da Türk dünyasında aşıq məktəblərinin ən şaxəlisi olan Borçalı aşıq məktəbindən bəhs edərkən qüdrətli sənətkarlar sırasında Qaranının da adını çəkmişdir. 

Ş.Məmmədli yazısında yəqin ki, Türkiyə ehtimal-qaynaqlarına və Borçalıda yaşlı insanlardan eşitdiyi məlumatlara əsaslanır. Və Qaranıdan “Borçalı-Ahısqa, Qars ədəbi şəbəkəsinin qüdrətli sənəkarı” deyə bəhs edilir, onun Ahısqada doğulub, Borçalıda məşhurlaşdığı, Urfanı, Küfdadi, Usta Polad, Qara Zülalla bir dövrdə yaşadığını bildirir. Müəllif Borçalı-Qarayazının Bəylər, Saraçlı, Kosalı, Qaracalar kəndlərində Qaranizadə soyadlarının olduğunu vurğulayır... 

Araşdırmaçı alim Əli Şamilin də aşıq Qaranı haqqında “Sözdə birincilərdən olan aşıq Qarani” adlı məqaləsi var. O da özündən əvvəlki ehtimallara müraciət edərək, sənətkarın həyat və yaradıcılığı, kimliyi barədə dəqiqləşdirmələr aparmağa çalışır, eyni zamanda onun şeirləri, Xəstə Hasanla deyişməsi üzərində maraqlı təhlillər aparır... 

Aşıqların söyləmələrində xatırladılır ki, Qaranı Borçalıda və Türkiyədə məşhur olmuşdur. Bu məqamda aşığın Borçalıdan, Borçalı Saraçlısından, yaxud Ardahandan olduğu barədə mülahizələr açıq qalsa da, arxiv materialları bizə onun haradan olduğu fikrinə müəyyən dəqiqlik gətirmək imkanı verir. Bu barədə bir az sonra. 

Digər bir sual isə budur: Qaranı ad, yoxsa soyaddır? Əslində haralıdır? Ağlabatan cavab odur ki, bütün dövrlərdə aşıq və ozanların təxəllüsləri əsasən addan öncə gəlir və o baxımdan Qaranı aşığın adı, Qul isə təxəllüsü olub deyə düşünürük. Qaranının haralı olmasının cavabı isə arxiv materialları ilə el arasında gəzən rəvayətlərin kəsişməsindən bəlli olur...

2006-cı ildə Aşıq Hüseyn Saraçlının Bakı şəhərində keçirilən 90 illik yubileyində Əflatun Saraçlı belə bir fikir səsləndirmişdi: “Borçalı aşıq məktəbi üzü Qaranıdan bəri bir çox nəhəng və azman sənətkarlar yetişdirib”. Bax, elə o zaman Aşıq Qaranı adı məndə maraq doğurdu. Çünki mənim doğma kəndim Saraçlıda Qaranılar nəsli və bu soyadı daşıyan çoxlu insanlar vardı. Qaranı kimdir, Borçalının hansı kəndindən olub, bizim Saraçlının Qaranılarla nə bağlılığı ola bilər? Bu kimi suallar həmişə məni düşündürüb. Aşıq Hüseyn Saraçlının irsini tədqiq elədiyim zamanlarda onun arxivində də Qaranı adına rast gəldim. Bir çox bölgələrdən olan saz-söz sənəti adamları ilə görüşlərdə bir ipucu gözləyirdim, Aşıq Qaranı haqqında üzdə olan bəsit məlumatlardan əlavə ətraflı nəsə öyrənməyə çalışırdım. 

2019-cu il may ayının 9-da Marneuli şəhərinə ustad sazbənd-aşıq Bafəlinin emalatxanasına getmişdim. Aşıq Qaranı barədə söhbət edərkən emalatxanaya yaşlı bir şəxs daxil oldu və bildirdi ki, Qaranı haqqında söhbətimizi eşitdiyinə görə gəlib. O, hansısa arxiv sənədlərindən bəhs elədi və söylədi ki, Aşıq Qaranı Saraçlı kəndindən olub. Buna bir o qədər əhəmiyyət verməsəm də, Qaranının Saraçlı kəndindən olması fikri yaddaşıma həkk olundu. 

Qaranı haqqında məlumatlar toplamağa, yazılanları axtarmağa başladım. İlk öncə Qaranı haqqında Şürəddin Məmmədlinin məqaləsini və folklorçu-alim Elxan Məmmədlinin babası Məmməd Hüseynqulu oğlunun dilindən qələmə alınmış yazını, sonra isə Əli Şamilin araşdırmasını incələdim. Ş.Məmmədlinin məqaləsindən və M.Hüseynqulu oğlunun məlumatlarda Qaranının Borçalının Bəylər kəndindən olduğu bildirilir. Əli Şamilin yazılarında isə, Türkiyəli araşdırmacıların, o cümlədən Əjdər Aslanın şifahi bilgilərə dayanaraq Qaranının 18-19 əsrdə Ardahanın Dəyirman köyündə yaşadığı və İrfanının, Usta Poladın, Küfdadinin, Qara Zülalın çağdaşı olduğu fikri irəli sürülür. Elə bu materialda Qaranının Axısqada Qarzaxlı Nağı bəyə aşıqlıq etdiyi, onun istəyi ilə də Axısqanın Havet kəndində atası ilə birlikdə çobanlıq edən Levisli yeniyetmə Xəstə Hasanla deyişməsi barədə məlumatlarla tanış oldum.

Sonralar Azərbaycan Dövlət Səsyazmalar Arxivində Hüseyn Saraçlının səs yazılarını axtararkən ustadın 1986 və 1987-ci illərdə sənətşünaslıq namizədi Azad Ozan Kərimliyə verdiyi iki müsahibəyə rast gəldim. Səs yazısında aşığın “anamın süd tərəfində bir şair Qaranı olub” deməsi yenidən diqqətimi çəkdi və sonadək müsahibəni dinlədim: 

“Azad Ozan Kərimli: - Sizin nəsildə aşıq olub?

Aşıq Hüseyn Saraçlı: - Bizim nəsilə Qaranı deyirlər, mənim süd tərəfimdə olub, ayrı bir kənddə yaşıyırmış, özü də Türkiyəyə, İrana-zada işləyirmiş vaxtilə”. 

Hüseyn Saraçlı müsahibədə şair-aşıq Qaranının iticəsi olduğunu bildirir: 

“Azad Ozan Kərimli: - Yaxşı, neçə nəsil bundan qabaq olub o Qaranı, təxminən? 

Aşıq Hüseyn Saraçlı: - Mən onun iticəsi oluram. 

Azad Ozan Kərimli: – Ötücəsi ?

Aşıq Hüseyn Saraçlı: - İticəsi. Bax, nəvədi, nəticədi, kötücədi, ötücədi, iticədi. (Aşıq Qaranı-Vəli-Hacı-Fatma-Gülpəri-Yetər-Aşıq Hüseyn)”.

Hüseyn Saraçlı 1987-ci ildəki ikinci müsahibəsində yenə Qaranının kimliyi məsələsinə toxunaraq bu barədə babalarından eşitdiyini vurğulayır:

“Azad Ozan Kərimli: - Sizin nəsildə aşıq olub?

Aşıq Hüseyn Saraçlı: - Qaranı, babalarım elə danışırdı ki, bizdən bir Qaranı, yanı anam tərəfdən – mənim südüm tərəfdən, Hallavar kəndi var və bu saat da durur, o əvvəllər Hallavar kəndində yaşayırmış, Türkiyəyə gedirmiş həmişə...”

Hüseyn Saraçlının bu müsahibəsi Qaranı ilə bağlı araşdırmaları davam etdirmək marağımı daha da artırdı. Bu arada rəhmətlik professor Valeh Hacıların 1821-ci ilin kameral təsvirini əks etdirən “Ulu babam kim olub” adlı kitabı əlimə keçdi. Kitabda Saraçlıların 1821-ci il siyahısı da yer almışdı. Burada Qaranı ilə birlikdə onun 3 (Emin, Vəli, Habil) övladının və 4 (Ocaqqulu, İbrahim, Hacı, Alı) nəvəsinin adı qeyd olumuşdu və belə fikir ağla gəlirdi ki, araşdırmaçıların təxəllüs olaraq zənn etdikləri Qaranı təxəllüs yox, aşığın öz adıdır. Fikirlər və arxiv materialları üzərində müqayisələr nəticə etibarilə, doğrudan da Aşıq Qaranının Qul Qarani eyni şəxsiyyət olduğuna inandırır.

Hələlik son arxiv materiallarının məcmusu araşdırmaçı Nazir Əhmədlinin “Borçalı nahiyəsinin Kameral təsviri (1860)” – Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin 2024-cü il nəşri olan kitabıdır. Kameral təsvirdə Qaranının doğum və ölüm tarixini dəqiqləşdirmək məqsədilə Saraçlıların 1860-cı il siyahısını nəzərdən keçirərkən Aşıq Qaranının adının 1840-45-ci illərdə dünyaya gələn nəvələrinə deyil, 1847-ci ildə doğulan nəticəsinə verildiyi görünür. Eyni zamanda, bəlgələrə görə, Aşıq Qaranının atasının adının Abdulla olduğu da dəqiqləşir.

Beləliklə, “Borçalı nahiyəsinin Kameral təsviri (1860)” kitabından gələn qənaətlərin izi ilə Qaranının nəsil-şəcərəsini ardıcıllıqla tərtib etməyə başladım. Və məlum oldu ki, Saraçlının yetirməsi olan ziyalıların, sənətkarların, bir çoxunun (və özümün də, Qaranı-Emin-Musa-Fatma-İsmayıl-Bayram-Qəzənfər-Rəşad) kökü Qaranıya gedib çıxır. 

Aşıq Hüseyn Saraçlının bacısı Xoşqədəm xanımla söhbətimdə Qaranının hansısa törəmələrindən birinin Ağbabaya köç etdiyini və vaxtilə Hüseyn Saraçlının onlara gediş-gəlişinin olduğunu bildirdi. Hüseyn Saraçlının şəyirdi, Qaranının (Qaranı-Emin-Abdulla-Emin-Paşa-Sabir) ötücəsi Aşıq Sabir Saraçlı isə Qaranının vaxtilə hardansa köçüb Borçalıya gələndə bir müddət Hallavar kəndində yaşayıb aşıqlıq etdiyini, sonradan həmişəlik Saraçlı kəndində koç saldığını qeyd edir. (Hallavar kəndi ilə Saraçlının ara məsafəsi təxminən 10-15 km-dir) Aşıq Sabir onu da deyir ki, Borçalının köhnə ustad aşıqlarının dilindən Aşıq Qaranının elə Qul Qaranının özü olduğu barədə çox eşidib, aşıqlar onun qoşqularını da həmişə bu iki ad altında oxuyublar. 

Türkiyəli sair-yazar-araştırmacı Orhan Bahçıvan 20 mart 2020 tarixində öz bloqunda başda Xəstə Hasan (1760-1828) olmaqla, Güney Azərbaycan, Ahısqa və Quzeydoğu Anadoludakı bir çox aşıqla deyişdiyini yazır. O, Qul Qaranıdan Ardahanlı kimi bəhs etsə də, onun nəvələrinin 1877-78-ci illərdə Osmanlı-Rus savaşı dönəmində Anadolunun iç hissəsinə köçdüklərini, Ardahan yan-yörəsində hər hansı bir əqrabası qalmadığını bildirir. Ancaq heç bir tədqiqat materialında Anadoluda Qaranının törəmələrindən kiminsə yaşamış olduğu barədə bəlgəyə rast gəlinmir. Borçalının Kameral təsvirlərindəki saraçlıların siyahısında isə Qaranının törəmələri adbaad keçir. Hətta kənddə Qaranı nəsli və müəyyən törəmələrin soyadları sonralar dəyişsə də, yenə o adı soyad olaraq daşıyan xeyli insanlar vardır. Beləcə, arxiv materialları Qul Qaranının hansı bölgədən olduğu barədə ehtimallar üzərinə də işıq salır. Bu zaman onun haralı olması məsələsi mülahizə statusundan çıxır və Aşıq Qaranının – Qul Qaranının Bəylər, Hallavar, yaxud Ardahanın Dəyirman kəndindən deyil, məhz Saraçlı kəndindən olduğu açıq-aşkar isbatlanır.

El yaddaşına görə, Xəstə Hasan Qul Qaranının – Aşıq Qaranının şəyirdi olmuşdur. Bu, həm də ondan bəlli olur ki, deyişmələrində Xəstə Hasan Qaranıya ustad deyə müracət edir: 

Əylən usta, хəbər vеrim,

Ol sübhandan ol хəbər.

Qaranı Xəstə Hasanla dəfələrlə deyişmişdir. Bizə gəlib çatan o deyişmələr 4 hissədən ibarətdir. Hüseyn Saraçlının arxiv materialları arasında Qaranının sonradan üzü köçürülmüş 1 şeiri və həmin deyişmələri müəyyən fərqlərlə qalmaqdadır və aşığın zəngin repertuarında həmişə yer tutmuşdur. 

Xəstə Hasanın 1799-cu ildə anadan olduğunu və “Borçalı nahiyəsinin Kameral təsvirində (1860)” olduğu kimi, Qaranının adının 1845-ci ildə anadan olan nəvəsinə yox, 1847-ci ildə doğulan nəticəsinə verilməsini və Qaranının Xəstə Hasandan yaşca xeyli böyük olmasını nəzərə alsaq, onda Qaranı Abdulla oğlunun, yəni Aşıq Qaranı – Qul Qaranının təxminən 18-ci əsrin ikinci yarısında anadan olub, 1846-cı ildən gec olmayaraq vəfat etdiyi gümanına üstünlük verə bilərik. Qaranı bölgənin ən qocaman aşığı olduğuna görə, ehtimal ki, Faxralı Aşıq Polad Yusuf oğlu və İmirhəsənli Aşıq Şəfi Yusuf oğlu da Qaranının şəyirdləridir.

El aşığı gəzərgi olar, deyiblər. Bu kəlamın işığı da cox mətləbləri aydınladır. Ustad Hüseyn Saraçlının söylədiklərinə və elin yaddaşına həkk olan rəvayətlərə görə, Qaranı vaxtilə toy-düyün məclisləri, el yığnaqları aparmaq üçün Borçalıdan Türkiyəyə, həmçinin digər bölgələrə daim səfərlər etmişdir. Belə səfərlər zamanı o, müəyyən müddət o bölgələrdə qalıb, həm aşıqlıq edir, həm də şəyirdlər yetişdirirmiş. Qul Qaranı öz şəyirdi gənc Xəstə Hasanla dəfələrlə deyişmişdir. Bəzi mənbələrdə Qul Qaranının Xəstə Hasan tərəfindən bağlandığı da deyilir. Ancaq aşıqların söyləmələrindən məlum olur ki, ustad yaşının ahıl çağında sənəti Xəstə Hasana dövr etdikdən, yəni onu müstəqil şairliyə uğurladıqdan sonra yenidən ata yurdu Borçalının Saraçlı kəndinə qayıdıb, ömrünün sonunadək orada yaşamışdır.

Rəşad Saraçlı Əliyev 

QUL QARANI (AŞIQ QARANI) 

Ay ağa səni

Ərş üzündə pərvaz edən buludlar,

Oxşadır gözlərim ayağa səni,

Hər qətrəsin tutar bir əzim mələk,

Əmrsiz qoymazlar ay ağa, səni. 

Müşkül olsa, həkim atar nəxandan,

Qorxum yoxdur nə sultandan, nə xandan,

Mələkülmövt bir gün tutar yaxandan,

Qoymaz ki qalxasan ayağa səni.

Ey Qaranı, unutma beş vaxtını, 

Kufukar eyləmə tacı taxtını,

Soyarlar əynindən geyim rəxdini, 

Yuyarlar, bükərlər ay ağa səni. 

Şair-aşıq Qaranı və Xəstə Hasanın 3-cü deyişməsi 

 Aşıq Qaranı

Bizi yoxdan var eyləyən o sübhannan ver xəbər, 

Səkkiz cənnət əzizi o qılmannan ver xəbər. 

O kimdi ki, hüllə biçər insanın sufatına,

Neçə bağa su verir, o bağbandan ver xəbər.

Xəstə Hasan

Bizi yoxdan var eyləyən o sübhannan al xabar, 

Səkkiz cənnət əzizi o qılmannan al xəbər. 

İdris Nəbi hüllə biçər insanın sufatına 

Doqquz bağa su verir o bağbandan al xəbər.

Aşıq Qaranı

Dinlərdən hansı din haqdı, mən tutmuşam o dini,

Ən ibtida kim görübdü Əzrayılın zəhmini,

O kimiydi, iki dəfə gördü ana rəhnini, 

Məkanın bul, məskənində o bir cannan ver xəbər.

Xəstə Hasan

Məhəmmədin dini haqdı, mən də tutdum o dini,

Habil öldürdü Qabili, gördü Əzrayılın zəhmini. 

Yunus Peyğəmbər iki dəfə gördü ana rəhnini,

Məkanı dərya, məskanı balıx, o bir cannan al xəbər. 

Aşıq Qaranı

Qaranı der, o kimdi, üryan gördü bir-birini,

O kimdi, kəndi əlinnən kəndi kəsər sərini. 

O kimdi, atasız gəldi əmdi ana şirini,

Bilsək nədən xəlq olundu, o bir cannan ver xəbər.

Xəstə Hasan

Hasan der, Adəmlə Həvva üryan gördü bir-birini,

Əzrayıldı, kəndi əlindən kəndi kəsər sərini,

Atasız gəldi dünyaya, əmdi ana şirini, 

İsa nurdan xəlq olundu, o bir cannan al xəbər.

(Qeyd: Şeirlər Hüseyn Saraçlının arxivindən götürlmüşdür)