Laçın sevgisinin min bir ünvanı...

Böyük Laçın sevdalı soydaşlarımızdan biri də bu rayonda müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, 10-larla kitabın, 1000-dən çox məqalənin müəllifi olan yazıçı-publisist Faiq İsmayılovdur. Onun ata ocağı haqqın­da yazdığı “Laçın: həqiqətlər, mülahizələr, tarixi dəyərlər” toplusu ən dəyərli kitabla­rından biridir. Müəlliflə söhbətimizin əsas mövzusu doğma yurdu ilə bağlı apardığı araşdırmalar oldu. 

Kitabda Laçının tarixi, bu əraziyə aid olan toponimlər, yerli mədəniyyət örnək­ləri, burada aşkar edilmiş mədəni irs nü­munələrinin siyahısı, tayfalar, adlı-sanlı bəylər və digər görkəmli adamları barədə faktlar toplanaraq, dolğun şəkildə və sev­gilərlə əks etdirilib. Faiq müəllim təkcə Laçının deyil, Dağlıq Qarabağ torpaqları­nın əksər toponimlərinin, tarixi yer-yurd adlarının dəyişdirilərək erməniləşdirilmə­sindən söhbət açdı. Elmi əsərlərdə, viki­pedik məlumatlarda bunun qarşısının alın­masının vacibliyinə diqqət çəkərək dedi ki, əks təqdirdə, bu yerlərə səyahət edən hər hansı bir əcnəbi qonaq qeyri-qanuni, birtərəfli qaydada dəyişdirilmiş yer adları­nı bölgənin həqiqi toponimləri kimi qəbul edər və çaşqınlıq yaradar. Artıq bu yöndə zəruri addımların atılması sayəsində tarixi ədalət bərpa olunur və əzəli toponimlər sənədlərə və leksikona qayıdır. 

Müəllif Laçın ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələri, Zəngəzur böl­gəsinin bu rayonundakı Xanım dərəsi, Ayıdərəsi, Keçəl dağ və Qaragöl yayla­gından Kəlbəcər istiqamətinə uzanan ərazidə ibtidai icma dövrünə aid çox sayda qaya təsvirlərinin, süjetli oyma­lar, kurqanlar, at-qoç fiqurlarının olma­sından da danışdı. Onun dedikləri: 

– Laçında antik dövr insanlarının möv­cudluğunu sübut edən faktlar deməyə əsas verir ki, hələ min illər öncə ilk insan icma­larının varlığı üçün burada əlverişli təbii şərait mövcud olmuşdur. Eyni zamanda, ibtidai daş alətlərin hazırlanması üçün bu ərazilər əhəng daşı, dəvəgözü (vulkanik şüşə), çaxmaqdaşı və digər xammallarla da zəngin olmuşdur. Bu ərazilərdəki qədim yaşayış yerlərinin qalıqlarına Pəri çınqılı, Qaragöl yaylaqları, eləcə də Mirik, Hoçaz, Pircahan, Cicimli və Güləbird kəndləri ərazilərində və digər yerlərdə təsadüf edi­lir. Tədqiqata böyük ehtiyacı olan bu təs­virlərin yaşı, bəlkə də, Qobustan qayaları üzərindəki təsvirlərin yaşı qədərdir. Zaman keçdikcə ibtidai insanın şüuru, mədəniyyə­ti inkişaf edir, hər qəbilənin özünəməxsus yeni fəlsəfi düşüncəsi və adət-ənənələri meydana gəlirdi. Burada özəl dəfn məra­simlərinin olmasına qazıntılar zamanı üzə çıxan kurqanlar, küp qəbirlər və. s. dəlalət edir. 

Kitabda Azərbaycan mədəniyyətinə xas gözəl xüsusiyyətlərə də ayrıca yer verən Faiq müəllim böyüklərə hörmət, həyat yoldaşına, dostuna sədaqət və düzlük olan bu müsbət xüsusiyyətlərin orada yaşayan insanlar arasında pozul­maz həyat qanunları olduğunu dedi: 

– Mərdlik və kişilik təkcə sözlə ifa­də olunmazdı. Burada verilən hər bir vəd yüksək qiymətləndirilər, sözə əməl etmək əsl kişilik sayılardı. Sözlə qan yatırılar, düşmənçilik aradan qaldırılardı. Kimsə­sizə, imkansıza mərhəmət, ağsaqqala, ağ­birçəyə ehtiram göstərmək insanlıq borcu sayılardı ki, bugünkü mental dəyərlərimi­zin əsasını təşkil edir. 

Laçınlı bəylər cəmiyyətin varlı təbəqə­si olsalar da, bölgəyə hər hansı bir düşmən təcavüzü baş verdikdə, sıravi əsgər kimi, hücumu dəf etməyi özləri üçün şərəf işi hesab edirdilər. Ümumiyyətlə, Laçından sayılıb-seçilən dövlət xadimləri, şairlər, rəssamlar, din xadimləri, aşıqlar da çıxıb. Onlardan Həmzə Sultan, Nəbi bəy, Mur­tuza bəy, Hacı Axund Molla Şükür, Sarı Aşıq, Aşıq Məşədi Dadaş və başqalarının adlarını çəkmək olar. 

Müəllif böyük təəssüf hissi ilə onu da söylədi ki, bolşevizmin dağlara ayaq aç­dığı dövrlərdə laçınlı bəylərin də böyük hissəsini müxtəlif bəhanələrlə tutdurub ölümə məhkum edib, yaxud da Sibirə əsir düşərgələrinə sürgünə göndəriblər. İşgən­cələrdən və təqiblərdən cana doyan bəylə­rin ailə üzvləri sonrakı dövrlərdə özlərinin bəy nəslindən olduqlarını danmağa məc­bur olublar. Hətta analar yeni doğulan öv­ladlarına bəy adı qoymağa ehtiyat ediblər. Bəy şəcərələrinə aid sənədləri, digər yazı nümunələri və əşyaları öz əlləri ilə məhv edib, ya da torpağa basdırıblar... 

Qeyd edək ki, maraqla oxunan kitabı Azərbaycan Respublikasının Preziden­ti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının vəsaiti hesabı­na, “Müharibədən zərər çəkən vətəndaş­ların sosial və mədəni hüquqlarının Av­ropa Məhkəməsində müdafiəsi, eləcə də problemin həlli ilə bağlı digər tədbirlərin beynəlxalq səviyyədə təbliği” layihəsi çər­çivəsində Azərbaycanın İşğal Olunmuş Ərazilərindəki Tarix və Mədəniyyət Abi­dələrini Müdafiə Təşkilatı İctimai Birliyi çap etdirib. 

Fidan SALMANOVA
XQ