Qədim türk-oğuz epik ənənəsi ilkin ibtidai çağlardan erkən orta yüzilliklərəcən poetik düşüncə və bədii təxəyyülün gücüylə türk mənəvi-mədəni sisteminin, atlı həyat tərzindən doğan etnik yaşam biçiminin, bahadırlıq, cəngavərlik ruhunun daşınması və yaşaması işinə xidmət etmişdir. Qədim türk epos mədəniyyəti içərisində önəmli yer tutan oğuznamələrdəki etnik yaşantılar bu tarixi gerçəkliyin danılmaz görüntüsüdür.

Epik ənənəni ozan oğuznaməçiliyin­dən qəbul edən aşıq dastançılığı ide­ya-estetik axarlarda bir çox yeniliklər etməklə bərabər, mövcud folklor ənənə­sinin təhkiyə prinsiplərini, poetik-üslubi maneralarını, bədii nüfuzetmə imkanla­rını, təsvir və ifadə üsullarını, nəsr-nəzm növbələşməsini və s. yaşatmaqda davam etdi. Ozan epik mətni ilə, məsələn, “Ki­tabi-Dədə Qorqud” boyları ilə aşıq epik mətni (“Aşıq Qərib”, “Əsli-Kərəm”, “Nov­ruz-Qəndab”, “Qurbani”, “Koroğlu”, “Ab­bas-Gülgəz” və s.) arasında bu baxımdan tutuşdurma aparıldıqda təhkiyə və təsvir üsulları arasında fərqlənmədən daha çox yaxınlaşma, bir-birinə bənzəmə müşahidə edilməsi təbiidir. 

İstər yazılı, istərsə də şifahi ədəbiy­yatımızda “dastan” daha çox ədəbi istilah kimi işlədilmiş və əhvalat, hekayə, rə­vayət, macəra, tərifnamə, tərcümeyi-hal, hətta tarix anlamları daşımışdır. Nizami Gəncəvi öz məsnəvilərini də “dastan” ad­landırmışdır.

Azərbaycan folklorunda “dastan” an­layışı aşıq yaradıcılığının məhsulu olan epik-lirik əsərləri ehtiva edir. Tarixən “Oğuznamə”, “Boy”, “Səfər” adı ilə ozan yaradıcılığında yer alan bu epik mətnlər ozan-aşıq keçidindən sonra (XVI-XVII əs­rlərdən başlayaraq) “aşıq nağılı” və “das­tan” adları altına girir. Qəhrəmanların lirik duyğulanmaları, iztirab və həyəcanları, kədər və sevincləri, həsrət və nisgilləri, deyişmə və bağlaşmaları isə aşıq şeirləri ilə verilir.

Yüzillər boyunca türkün həyat tərzinin, duyum və düşüncə biçiminin əsas axarını bahadırlıq, cəngavərlik təşkil etdiyindən etnik-mənəvi sistemin güzgüsü olan folk­lorda, o cümlədən də dastançılıq ənənə­sində qəhrəmanlıq motivinin geniş və qa­barıq yer alması təbii-tarixi zərurətdən irəli gəlmişdir. Alplıq – bahadırlıq təbliğ-tərən­nüm edən nəhəng oğuznamə silsiləsin­dən (mərkəzdə “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları olmaqla!) “Koroğlu” eposuna, qa­çaq dastanlarınacan öz aparıcı mövqeyini qoruyub saxlayan qəhrəmanlıq motivi qə­dim türk-oğuz cəmiyyətindəki etnik-irsi da­şıyıcı funksiyasını yerinə yetirmişdir. Qə­dim türk cəmiyyətində dastan təfəkkürü istisnasız olaraq bahadırlıq düşüncəsinin obrazlaşdırılmasına yönəldiyindən həmin mərhələyə məxsus epik ənənənin özəyin­də qəhrəmanlıq motivi və bu motivin ifadə­si olan çeşidli qəhrəmanlıq süjetləri durur. Bu baxımdan qədim türk epik ənənəsin­də sırf bahadırlıq məzmunu daşıyan epik mətnlər “dastan” sayılmışdır: “Koroğlu”, “Manas”, “Alpamış”, “Maday Qara” əski klassik dastan örnəkləridir. Sonrakı tarixi dövrlərdə epik düşüncədə lirik təmayül də müəyyən yer tutmağa başlayır, bu zaman məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan, bir növ hər iki motivin qovuşu­ğunu əks etdirən dastanlar (“Şahisma­yıl-Gülzar”, “Novruz-Qəndab”, “Şahzadə Əbülfəz” və s.) ortaya çıxır. 

Azərbaycan xalq dastançılığı özü­nün çiçəklənmə mərhələsini orta yüzil­liklərdə keçirmişdir. Bu mərhələnin şah əsərləri olan “Aşıq Qərib”, “Tahir-Zöhrə”, “Əsli-Kərəm”, “Abbas-Gülgəz”, “Şahisma­yıl-Gülzar” kimi möhtəşəm dastanlar Azər­baycan hüdudlarından çıxaraq ümumən Qafqaz, Anadolu, Orta Asiya ərazilərində də geniş yayılmış, eyni soydan olan türk xalqları ilə yanaşı, erməni, gürcü, osetin, tacik və s. etnosların folklor arealına da yerləşmişdir.

XVIII-XIX yüzilliklərdə dastan yaradıcı­lığı əvvəlki tempini yavaş-yavaş azaltmış və dastan ifaçılığına diqqət artırılmışdır. Dastanların ayrı-ayrı aşıq mühitlərində dəyişikliklərə məruz qalaraq variantlaş­ması prosesi də əsasən bu tarixi mərhələ­də getmişdir. XIX-XX yüzilliklərdə Aşıq Alı, Şəmkirli Aşıq Hüseyn, Aşıq Ələsgər, Bo­zalqanlı Aşıq Hüseyn, Molla Cümə, Xal­tanlı Tağı və başqa onlarla yaradıcı ustad aşıqlar zəngin poeziya irsi qoyub getsələr də, dastan yaradıcılığında elə bir ciddi keyfiyyət göstəricisi qazana bilməmişlər. Dastanvarı söyləmə-rəvayətlər yaradılsa da, onlar dastanlaşma prosesi keçirə bil­məmişlər. 

Azərbaycan xalq dastanlarının ümu­mi sayı 100-dən yuxarıdır. Variantlar da nəzərə alınsa, bu say 300-ə yaxın ola bilər. Dastanların ümumi sayından fərqli olaraq onların ayrı-ayrı aşıq mühitlərin­dəki sayı nisbətən azdır. Məsələn, Təb­riz-Qaradağ aşıq mühitində 70-ə yaxın, Urmiya aşıq mühitində 60-dan yuxarı, Borçalı və Gəncəbasar aşıq mühitlərində 50-dən çox, Şirvan aşıq mühitində 30-a qədər dastan müşahidə olunur.

Aşıqlıq ənənəsində 3 dastan öz mükəmməllik keyfiyyətinə görə aparıcı mövqedə dayanır. Ustadların qənaətinə görə, “aşıqlığın padşahı “Abbas-Gülgəz”, vəziri “Qurbani”, vəkili isə “Xəstə Qasım” dastanıdır”. Bu dastanların nizama düş­məsində Xəstə Qasımın (XVIII əsr) böyük rolu olduğu barədə də çeşidli aşıq mü­hitlərində maraqlı mülahizələr gəzib do­laşmaqdadır. Sözügedən hər 3 dastanın süjet gedişatında təsəvvüf dünyagörüşü ilə bağlı rəmzi-məcazi mətləblər də xüsusi yer tutur ki, bu da orta çağ eşq dastanları­nın tarixi-fəlsəfi mahiyyətini dərindən əks etdirən bir keyfiyyətdir.

İndiyə qədər Azərbaycan dastanları dəfələrlə nəşr olunmuş, bu yolda xidmət­ləri olan Vəli Xuluflu, Hümmət Əlizadə, Hüseyn İsgəndərov, M.H.Təhmasib və Əhliman Axundovun fəaliyyətləri unu­dulmazdır. Əvvəlki dönəmlərdə işıq üzü görən çoxcildlik dastanları toplayıb ortaya çıxaran bu fədakar folklorçuları hər zaman qədirşünaslıqla yad etməliyik.

Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin son on ildə bu məsələyə yenidən qayıtması, XXI əsrin ilk rübündə bir çox ustad aşıqların repertuarından klassik dastanların yeni prinsip və metodlarla yazıya alınaraq (au­dio və videolentlər şəklində) qorunması cəhdi belə bir çoxcildli antologiyanın or­taya çıxmasına imkan aça bildi. Bu gün artıq Haqqın rəhmətinə qovuşan ustad aşıqlar Mahmud Məmmədov, Ədalət Nə­sibov, İsfəndiyar Rüstəmov və Xanmu­sa Musayevin xeyir-duası və məsləhəti ilə günümüzün dəyərli aşıqları Urfan Əli, Arif Əsgərov, Gəncəli Babayev, Məmməd Bozalqanlı, Nizami Şirinov, Elman Talıs­tanlı, Altay Məmmədli, Elbrus Hüseynov, Nəbi Nağıyev, Nazim Bahadıroğlu, Vüqar Şəmkirli, Elməddin Məmmədli, Şəhriyar Qaraxanlı, Şöhrət Kərimov, Babək Şakir­li kimi dastançı aşıqlar “Abbas-Gülgəz”, “Qurbani”, “Xəstə Qasım”, “Vaqif”, “Şa­hismayıl-Gülzar”, “Alıxan və Pəri xanım”, “Hüseyn və Reyhan”, “Ordubadlı Kərim”, “Tahir-Zöhrə”, “Abdulla-Cahan” dastanları yazıya alındı və Azərbaycan televiziyası­nın “Mədəniyyət” kanalındakı “Saz-söz axşamı” verilişində efirə çıxarıldı.

Oxuculara təqdim olunan “Aşıq das­tanları” çoxcildlik antologiyası həmin mətnlər əsasında hazırlanmışdır. Bu baxımdan sözügedən materiallar canlı aşıq repertuarından yazıya alınmış orijinal dastan örnəkləridir. Qeyd etmək lazım­dır ki, bu çoxcildlik antologiyada yer alan dastanlar indiyə qədər nəşr olunan dastan kitablarındakı mətnlərdən ciddi şəkildə fərqlənməkdədir. Bunlar çağdaş aşıqla­rın dastan repertuarının mənzərəsini əks etdirməklə bərabər, süjet, kompozisiya və poetik mətn örnəklərinin çoxluğuna, zənginliyinə və mükəmməlliyinə görə in­diyə qədərki nəşrlərdən daha dolğun və əhatəlidir. Çoxsaylı şeir və saz havaları­nın əks oldunduğu bu mətnlər aşıq dilinin canlı danışıq dinamikası və xəlqi koloritinə söykənən epik, poetik və dramaturji səciy­yə daşıyır. Təqdimatda canlı ünsiyyət və teatral keyfiyyətlər də olduqca qabarıqdır. 

Bu antologiya dastan ifaçılığına maraq göstərən yeni nəsil aşıqlar, eləcə də folk­lor araşdırıcıları, aşıqşünas, musiqişünas və dastanşünaslar üçün dəyərli bir mənbə olacaqdır.

Məhərrəm QASIMLI,
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, professor