Hazırda iqlim dəyişikliyinə gətirib çıxaran və genişmiqyaslı səmərəli mübarizə tədbirlərinin gerçəkləşdirilməsi zərurəti yaradan ətraf mühitin çirklənməsi dünya əhalisinin sağlamlığını ciddi təhlükələrlə üz-üzə qo­yur. Ətraf mühitin çirklənməsinin isə başlıca səbəbi atmosferdə istixana qazlarının – karbon emissiyalarının getdikcə artması ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, son illər avtomobillərin yandırdığı yanacaq və binaların qız­dırılması zamanı istifadə olunan daş kömür atmosfer havasını daha çox çirkləndirir. Metan emissiyalarının əsas mənbələri isə kənd təsərrüfatı və neft-qaz sənayesidir. Bir sözlə, istixana qazlarının əsas mənbələri enerji, sənaye, nəqliyyat, binalar, kənd təsərrüfatı və torpaqdan istifadədir.

Son illər müşahidə olunan şiddətli qu­raqlıqlar, daşqınlar, su qıtlığı, yanğınlar, dəniz səviyyəsinin qalxması, qütb buzlaq­larının əriməsi, dağıdıcı tufanlar, eləcə də biomüxtəlifliyin itməsi, qida çatışmazlığı, artan sağlamlıq riskləri, yoxsulluq və məc­buri köçkünlərin sayının artması da qlobal iqlim dəyişikliyinin cari təsirlərinə daxil­dir. 

İqlim dəyişikliklərinə əvvəlki dövrlər­də də təsadüf olunub. Lakin XX əsrin or­talarından başlayaraq Yer kürəsinin iqlim sistemi misli görünməmiş təsirlərə məruz qalıb. Bu da qlobal miqyasda ciddi dəyi­şikliklərlə nəticələnib. Belə bir təhlükəli şərait isə onilliklər ərzində atmosferdə toplanan su buxarı, karbon qazı, metan, azot oksidi kimi Günəş işığı ilə qızdırılan, Yer səthindən infraqırmızı istilik şüaları­nı udan qazlar tərəfindən meydana gəlir. Başqa sözlə, Günəşdən gələn şüaların bir hissəsi ozon təbəqəsi və atmosferdəki qaz­lar tərəfindən sovrulur. Günəş şüalarının digər qismi litosferdən, başqa bir qismi isə buludlardan geriyə əks olunur. Yer üzünə çatan şüalar geriyə dönərkən atmosferdəki su buxarı və digər qazlar tərəfindən tutulur. Bu hadisə Günəş şüaları ilə qızınan, amma daxildəki istiliyi çölə buraxmayan istixa­naları xatırladır. Nəticədə atmosfer havası normadan artıq qızır ki, bu da istixana ef­fekti adlanır.

İqlim dəyişikliyinə səbəb olan digər amil kosmosun istismarıdır. Belə ki, kos­mosa buraxılan raketlər atmosferin yuxarı həddində ozon qatını zədələyərək atmos­ferdə istixana effekti yaradır. Ozon təbəqə­sinin nazilməsi də qlobal istiləşməyə yol açan səbəblərdən biridir. İqlim Dəyişmələ­ri üzrə Hökumətlərarası Ekspertlər Qru­punun hesabatına görə, son 100 ildə Yer kürəsində orta temperatur 0,8 dərəcə artıb. BMT-nin hesabatında isə göstərilir ki, son 150 ildə dünyada temperatur 1 dərəcə yük­səlib. Ehtimallara görə, əgər Yer kürəsində temperatur bu sürətlə qalxmaqda davam etsə, 2050-ci ilə qədər hərarət 2-2,5 dərə­cə, 2100-cü ilə qədər isə 6 dərəcəyə qədər yüksələ bilər. Müəyyənləşdirilib ki, tempe­raturun artması okeanda suyun 1000 metr dərinliyinə qədər hiss olunurdusa, indi bu rəqəm 2000 metrə enib. Bu da isti axınların daha da artmasına səbəb olub.

Bu ümumbəşəri problemi həll etmək üçün 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda BMT-nin Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Konfran­sında insanların iqlim sisteminə təhlükəli müdaxiləsi ilə mübarizə aparmaq üçün 154 dövlət tərəfindən “İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası” imzalanıb. Sözüge­dən sənəddə atmosferdə istixana qazlarının konsentrasiyalarının iqlim sisteminə təh­lükəli antropogen müdaxiləsinin qarşısını alacaq səviyyədə sabitləşdirilməsi mühüm vəzifə kimi önə çəkilib. 

Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbay­canda da son illər temperatur 0,4-1,3 dərə­cəyədək artıb. Temperatur artımı region­lardan asılı olaraq qeyri-bərabər paylanıb. Belə ki, Böyük Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərində temperaturun 1,1-1,3 dərəcə artması müşahidə olunub. Ölkəmizdə apa­rılan tədqiqatlara əsasən, 1961–1990-cı illərlə müqayisədə 1991–2012-ci illərdə temperatur artımı 0,2-1,5°C intervalında dəyişib. Artıq Azərbaycan iqlim dəyiş­mələrinin təsirlərinə yüksək dərəcədə həs­sas olan ölkə kimi qeydə alınıb. 

Qlobal istiləşmə Yer kürəsində təbii fəlakətləri artırıb, təbii resurslara, insanla­rın həyat tərzinə mənfi təsir edib. Son 100 illik kosmik müşahidələr göstərir ki, tufan və çovğunların həm intensivliyi, həm də tezliyi artıb. İsti külək, qasırğa, yağıntılar güclənib, eyni zamanda sel və daşqın ha­disələrinin sayı artıb. Heç şübhəsiz, bütün bu təbii fəlakətlərin artmasında əsas amil iqlim dəyişiklikləri olub. 

Yeri gəlmişkən, dünya dövlətlərinin COP29-un Azərbaycanda keçirilməsini dəstəkləməsi heç də təsadüfi deyil. Mə­lum olduğu kimi, ölkəmizin bərpaolunan enerji potensialı olduqca yüksəkdir və zən­ginlikdən istifadə edilməsi ilə bağlı ciddi addımlar atılmaqdadır. Prezident İlham Əliyevin hələ 2004-cü ilin oktyabrın 21-də “Azərbaycan Respublikasında alterna­tiv və bərpaolunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı”­nın təsdiq edilməsi haqqında imzaladığı Sərəncam Azərbaycan Respublikasının bu istiqamətdə irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsinə imkan yaradılıb. 

Sərəncamın icrası ilə əlaqədar artıq respublikamızda böyük həcmli işlər görü­lüb. İşğaldan azad edilmiş torpaqlarımızın bərpaolunan enerji potensialının hərəkətə gətirilməsi istiqamətində həyata keçirilən addımları da nəzər alsaq, bu işlərin geniş miqyas alacağı qətiyyən şübhə doğurmur. Eyni zamanda, Prezident İlham Əliyevin qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi, nəyi necə və nə vaxt etmək lazım olduğunu dəqiqliklə bilməsi Azərbaycan Respublikasının dün­yanın prioritet elan etdiyi “yaşıl” enerji ke­çidinə də öz töhfəsini verəcəyinə əminlik yaradır.

Azər ŞÜKÜROV,
texnika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru