Milli kimlik qaynaqlarımızın dərindən araşdırılması və xalqımıza, eləcə də dünya ictimaiyyətinə çatdırılması zərirəti XIII əsrin ortalarında monqolların yayılması ilə əlaqədar Asiyanın içərilərindən Anadoluya köç edən oğuz boylarının yaratdıqları Türkmən bəyliklərinin tarixinin, törə və ənənələrinin də öyrənilməsini aktuallaşdırıb.

Müdrik söhbətləri, dəmir məntiqi, hətta incə zarafatları və oturuşu-duruşu ilə də bizləri daimədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin dərin qatlarına nüfuz etməyə, tariximizin qaranlıq səhifələrini aydınlatmağa, xüsusən bu mövzunun araşdırılmasına həvəsləndirmiş tələbəlik dostum İlham Abbasov 1 il əvvəl dünyasını dəyişib əbədiyyətə qovuşub. Mərhumun xatirəsini dərin ehtiramla yad etdiyimiz bir vaxtda bu yazının onun uzun illər çalışdığı “Xalq qəzeti”ndə çap edilməsi unudulmaz azərbaycanşünas-publisistin ruhunu şad edəcək.

Türkmən bəyliklərini XIII əsrin ortalarında monqolların yayılması ilə əlaqədar Asiyanın içərilərindən Anadoluya köç edən oğuz boyları yaratmışdılar. Onların dövlət quruluşu da başlanğıcda əşirət (tayfa və qəbilə) təşkilatından ibarət idi.

Türkmənlər ucsuz-bucaqsız bozqırlarda köçəri ömür sürmüş babalarından miras aldıqları təsisatları yeni yurdlarında da (oturaqlaşdıqdan sonra belə!) yaşadırdılar. Obalar bəyliklərin hakimiyyət nümayəndələrindən daha çox boy bəylərinin hökmünə baş əyir, əşirət rəislərinin dediyi ilə oturub-dururdu. Əşirətlər bir-birinə qan qohumluğu ilə bağlanan müxtəlif ailə, nəsil və tirələrin birləşməsindən əmələ gəlir, bu kiçik vahidlərin hər birinin başçısı “bəy” adlanırdı. Anadolu bəyliklərinin başında isə “ulu(q) bəy” dururdu.

Göytürklərdən etibarən türk əsilzadələri arasında “bəy” ünvanı həmişə işlənmişdi (Qaraxanilərdə “Bəybörü”, “Bəybars” və s.). Türkmən bəylikləri də, adından göründüyü kimi, bəy əsaslı dövlətlər olub, bir və ya bir neçə bəyin iyerarxiya nərdivanı şəklində fəaliyyət göstərir, ailə, nəsil, elat bəylərinin qarşılıqlı münasibətləri şaqulu bağlılıqla şərtlənirdi.

“Tarix boyunca köçəri həyat və quruluş tərzi olan əşirət və qəbilələrin klassik dövlətlərə alternativ (antiteza) təşkil etməsinə”, “köçəriliyin dövlətin təbiətinə zidd olmasına” (Yəhya Başkan), habelə Anadolu bəyliklərinin özlərini Səlcuqilərin (Qərbi və Mərkəzi Anadoluda) və Hülakuların (Şərqi Anadoluda) hüquqi-siyasi varisləri saymasına baxmayaraq, türkmənlərin köçəri ənənələrini yüzillər boyunca qoruyub saxlaması onların xarakterik milli-etnik xüsusiyyəti kimi qiymətləndirilə bilər.

Hətta Qərb müəlliflərindən Con Vuds Ağqoyunluların köçəri həyat tərzini bir prinsip səviyyəsinə gətirərək, məxsusi “köçərilik ideologiyası” yaratdıqlarını qeyd edir. Onun fikrincə, bu ideologiya oğuz törəsi, türklük və sərbəstlik (müstəqillik) mənası daşımışdır ki, bu da türkmənlərin qədim dünyagörüşündən irəli gəlirdi. Təsadüfi deyil ki, Qara Yülük Osman öz “Öyüdnamə”sində Ağqoyunluların gücünün əsasını köçəriliyə bağlılıqda görmüş, oturaq həyatın türklüyə və azadlığa (müstəqilliyə, özgürlüyə) zərər verəcəyini vurğulamışdır. Bu fikir heç də yeni deyildi.

İbrahim Qəfəsoğlunun qeyd etdiyi kimi, Göytürklər dövründə köçəri həyat tərzindən üz çevirmənin, şəhərlərə qapanmanın türklərə xeyir gətirməyəcəyini Bilgə Tonyukuk da söyləmişdi. Qara Yülük Osman konfederasiyada nizamın qorunub saxlanılması üçün onlu sistemin ən optimal quruluş olduğunu da bildirirdi. Bu da türklərin ordu-millət xarakterindən doğan bir sistem idi və təkcə hərbi deyil, eyni zamanda sosial-siyasi önəm daşıyırdı.

Məlumdur ki, Ağqoyunlu eli (boyları) onlu sistemə əsasən, onbaşıya, yüzbaşıya, minbaşıya, onminbaşıya (tümənbaşı) bağlı vahidlər kimi təşkilatlanmışdı. Elxanilərin süqutundan sonra Anadolu, Azərbaycan, Suriya, İraq ərazilərində heç bir dövlətə bağlanmaq istəməyən türkmən əşirətləri az deyildi. Onlar bəyliklərə biət etmir, azad və sərbəst yaşayır, həyat və düşüncə tərzlərini qoruyurdular.

Yeddicildlik “Azərbaycan tarixi”ndə qeyd olunduğu kimi, XIV əsrin sonlarına doğru Azərbaycanın bir çox ərazilərində köçəri tayfaların nüfuzu artmış və siyasi dominantlıq onların əlinə keçmişdi. Əlbəttə ki, bəylər bu əşirətləri öz tərəflərinə çəkmək istəyir, onlarla əməkdaşlığa çalışır, bəzən ittifaqa girir, güclərinə güc qatırdılar. Köçəri türkmənlər həm döyüşdə, həm də heyvandarlıq və toxuculuqda məharətli idilər.

Seyfəddin Ərşahin Ağqoyunlu Qara Yülük Osmanın türkmən (köçəri) prinsiplərinə dəyər verməsini, haqlı olaraq, onun müstəqil türkmən əşirətlərini öz konfederasiyasına cəlb etmək üçün göstərdiyi səylərlə əlaqələndirir. Bu fikri Qərbdə, Şərqdə yaranmasından asılı olmayaraq bütün Anadolu bəylikləri üçün səciyyəvi saymaq mümkündür. Onların hamısı azad əşirətləri özlərinə bağlamaqdan ötrü köçərilik prinsiplərinə anlayış göstərır, törə ilə hesablaşır, köçərilərin maddi və mənəvi ehtiyaclarını təmin etməyə çalışır, onlara imtiyazlar verir və əlbəttə ki, onların təbəəçiliyini qazanmaq uğrunda bir-birləri ilə mübarizə aparırdılar.

Bəyin gücü ona biət edən əşirətlərin sayı və sambalı ilə ölçülürdü. Əmir Teymura və onun varislərinə qarşı qeyri-bərabər mübarizədə Qaraqoyunlu bəylərinin (Qara Yusif, Qara İskəndər) siyasi və hərbi üstünlüyünün ana qaynağı onların türkmən əşirətlərini vahid mərkəzdə birləşdirmələri və idarə etmələri olmuşdu. Amma onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, tayfa maraqlarının konfederasiya (dövlət) mənafelərinin fövqünə yüksəldilməsi ulu bəyləri əşirət rəislərindən asılı vəziyyətə salır, daxili münaqişələri körükləyir və gözlənilməz problemlərə səbəb olurdu.

Orta əsr tarixçisi Firidun bəyin “Münşəat”ında “əcəm şahı” adlandırdığı Uzun Həsənin ölümündən sonra onun min bir əziyyətlə yaratdığı qüdrətli Ağqoyunlu imperiyası məhz daxili çəkişmələr nəticəsində uzunmüddətli tənəzzül mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Təbriz taxtının sahibləri müxtəlif əmirlərin istəyi ilə əlcək kimi dəyişdirilmişdi. Həmzə bəyin ölməsi ilə Ağqoyunlu tayfaları parçalanıb iki yerə bölünmüş, bir hissəsi onun qardaşı Şeyx Həsəni, qalanları isə qardaşı oğlu Cahangir Mirzəni dəstəkləmişdir.

Şeyx Həsən başda olmaqla tərəfdarları 1450-ci ildə Qaraqoyunlularla savaşda düşmən tərəfinə keçmişdilər. 90-cı illərdə isə Sultan Baysunqura asi çıxan qacar, mosullu və pornək tayfaları birləşərək Əlincə qalasında həbsdə olan Rüstəm bəyi azad edib, hakimiyyətə gətirmişdilər. Sultan Rüstəm bu tayfaların nüfuzlu əmirlərinə vəzifələr və soyurqallar paylamış, onların etimadını doğrultmağa çalışmışdı. Amma tayfalar çox idi, maraqlar toqquşurdu və hamının rəğbətini qazanmaq mümkün deyildi.

Bəyliklər arasında bitib tükənmək bilməyən çəkişmə və toqquşmaların əsas səbəbi, qeyd etdiyimiz kimi, köçəri əşirətləri bir-birinin “əlindən alıb” öz gücünə tabe etmək idi. Müharibələrdən sonra qalib tərəf “nəvazişnamə” adlanan xüsusi məktublar göndərməklə məğlub tərəfin məşhur əmirlərini (tayfa və qoşun başçılarını) “yanlarına çağırır”, özlərinə qoşulmağa dəvət edirdilər (əşirət və tayfaların bir bəylikdən digərinə keçməsi mütləq şəkildə könüllülük əsasında baş verə bilərdi).

Həsən bəy Rumlu Uzun Həsənin Cahanşah üzərində qələbəsindən sonra Qaraqoyunlu əmirlərini öz tərəfinə cəlb etmək məqsədilə onların yanına elçilər göndərdiyini yazır. Belə hallarda tayfaların əsasən (arada qan düşmənçiliyi olmayanda) qalib tərəfin səfinə qoşulduğu bəllidir. Lakin dəvətin rədd edildiyi hallar da az baş vermirdi. Misal üçün, Baharlu əmirlərinin Uzun Həsənin hakimiyyətini qəbul etməyib, teymurilərin himayəsinə sığındıqlarını tarixdən bilirik.

Köçərilik ideologiyasının populyarlığını şərtləndirən başqa bir amil də onun türkmənlər üçün doğmalığıdır. Anadolu bəylikləri (hətta sonradan klassik dövlət tipinə üstünlük vermiş və köçəri ideologiyasından imtina edərək möhtəşəm bir imperiyaya çevrilmiş Osmanlı bəyliyi belə!) bir və ya bir neçə əşirətin əsasında meydana gəlmiş tayfa dövlətləri kimi yaranmışdı.

Osmanlı cəmiyyətində köçəri əşirətlər yerinə yetirdikləri ictimai-iqtisadi funksiyaları ilə toplumun həyat damarlarından biri olmuşdur (Əli Sinan Bilgili). Qayı boyuna mənsub olan Osman bəy Anadolunun qərbində ucbəyi (ərəb qaynaqlarına görə, “sahibül-ucat”) mövqeyinə yüksəlmiş, ətrafına türkmən mənşəli müxtəlif boy bəylərini toplayaraq onları fütuhat uğrunda siyasi cəhətdən təşkilatlandırmışdı. Bu baxımdan Osmanlı bəyliyini Hunlar, Göytürklər, Səlcuqilər kimi dövlətlərlə oxşar (və bəzən eyni) özəlliklər birləşdirir.

Əşirət dövlətinin quruluş dizaynı məfkurə (Osmanlı nümunəsində qəza), boy bə bəy ünsürlərinin vəhdətinə əsaslanır. Boyla bəyin hüquq birliyi eyniləşmə səviyyəsində gözlənilir, özünəməxsus bir ictimai sistem doğurur və praktik fəaliyyətlər məhz bu simbioz çərçivəsində həyata keçirilir. Bəy özünü boyundan, boy isə bəyindən ayrı təsəvvür etmir, bəy boyunun maraqlarını qoruyur, mənafelərini güdür, boy da bəyinin əmrlərinə qeyd-şərtsiz əməl edir.

Eyni prinsip tayfa birləşmələri tipində yaranmış Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri üçün də keçərlidir. Bir neçə əşirətin daha çox qohumluq-qonşuluq əsaslı könüllü konfederasiyası şəklində ərsəyə gələn bu dövlətlərdə bəy-boy birliyi özünü daxili rəqabət şəraitində təzahür etdirir. Qədimdən mövcud olmuş, Əmir Teymur zamanında Orta Asiya və İranın türk etnik-coğrafi arealında daha da oturuşmuş bu strukturda (İ.Ortaylı) hər bir boyun ictimai-siyasi çəkisi onun konfederativ dövlət üçün hərbi, sosial və iqtisadi əhəmiyyət dərəcəsi ilə şərtlənir. Bu məqam ən parlaq ifadəsini qədim “orun” prinsipində tapır.

Haqqında Ağqoyunlu Qara Yülük Osmanın “Öyüdnamə”sində də danışılan “orun” ənənəsi siyasi toplantılarda (toy və ya şölənlərdə) bəyə ayrılan yer və mövqe ilə bağlıdır. “Orun” prinsipinin prototipi bizə “Kitabi-Dədə Qorqud”dan tanışdır (“oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı qızılı otağa”...). Daha sonralar “orun”, bəylik və ya konfederasiya ordusunda hansı boyun hansı cinahda vuruşmasından tutmuş məclislərdə bəylərin “səs hüququna” qədər geniş bir diapozonda gözlənilir.

(ardı var)

Nizaməddin MUSTAFA