II MƏQALƏ

Qorxusu ağlını üstələyən insanın zəkası susar.

İbn Sina 

Alim çalışqanlığı

Əziz Səncərin zəhməti zəkadan üstün tutma­sının özəl mənası vardır. Alim bu fikri, bütövlükdə, hər bir millətin elmi fəaliyyət üçün zəkasının olma­sına aid edir. Çinlilərlə apardığı müqayisədən gö­rünür ki, Ə.Səncər türklərin də elmi fəaliyyət üçün yüksək zəkaya sahib olmasına rəğmən çinlilər kimi elmi nəticələr ala bilmədiklərini demək istəyir. Və bunun səbəbləri üzərində düşünməyə dəvət edir. 

Bu o demək deyildir ki, türk insanı başqa qövmlərdən zəkaca geridə qalır. Ə.Səncər bunun əksini söyləyir və sualı belə qoyur ki, “nə üçün türk xalqlarının nümayəndələri dünyanın yüksək rey­tinqlərində az yer alırlar?” Cavabında isə alimin çalışqanlığı, zəhməti məsələsini ön sıraya çıxarır. 

Əlbəttə, elm çalışqanlığı sevir. Alim daim öz üzərində işləməli elmi araşdırmaları dayandırma­malıdır. Bununla yanaşı, məsələnin başqa tərəflə­rini də unutmaq olmaz. Çünki elm adamı tək, yal­nız və toplumdan kənar həyat sürmür. O, dövlətin vətəndaşı və cəmiyyətin üzvüdür. Alim cəmiyyətin həyat tərzindən xilas ola bilməz. Bu, mümkün de­yildir. Deməli, alimin özündən asılı olmayan faktor­lar vardır ki, onların təsirlərində olur. Elmi fəaliyyət kontekstində bu məqamı müqayisələr əsasında izah edə bilərik. 

Niyə Amerika və ya Çin?

İndi elmə aiddiyyəti olan hər kəs bilir ki, Nobel mükafatçıları əsasən, ABŞ və Avropa dövlətlə­rində çalışanlar olurlar. Amerika, hətta, dünyanın müxtəlif regionlarından perspektivli elm adamları­nı ölkəyə dəvət edir, layihələrə qoşur və onlardan maksimum yararlanır. Nümunə kimi, Sant-Fe və ya süni intellekti araşdıran elmi institutu göstərə bilərik. ABŞ-də idarəetməni idarəedən robotlar ha­zılayan xüsusi araşdırma institutu fəaliyyət göstə­rir. Onun çox az tələbəsi və ya doktorantı olur. Tədris edənlərin daimi siyahısı yoxdur. Ştat çox azdır. Lakin əvəzində konkret araşdırma layihə­si üzrə dünyanın ən perspektivli alimlərini dəvət edir, müvəqqəti müqavilə əsasında onlara yüksək əməkhaqqı verir, lazımi şəraiti yaradır və “nobel­çilər” yetişdirir. 

Statistikaya baxsaq, görərik ki, yüksək elmi reytinqli çinli, yapon, koreya, türk, Latın ameri­kalılar və digərləri əsasən Qərbin elmi mühitində ya yetişən, ya da orada çalışanlardır. Əziz Sən­cər harada çalışaraq Nobel mükafatını almışdır? Amerikada! Bəs niyə Türkiyədə deyil, Amerikada buna nail olmuşdur? Və yaxud hansı səbəblərdən Ə.Səncər və yüzlərlə istedadlı türk insanı Avropa və ABŞ-ın elmi mərkəzlərinə can atır? Elə Türkiyə­nin özündə də uşaqları ingilis, amerikan, fransız, alman liseylərində oxudanlara daha perspektivli baxırlar. Niyə?

Elə çinlilərin özləri də Qərbdə yüksək nəticələr əldə edirlər. Avropa və ABŞ dəfələrlə rəsmi Peki­ni ideya oğurlamaqda təqsirləndirmişdir. Deməli, elmi ideyaların yaranması məkanı hələ də əsasən Qərbdir! 

Əgər dünyanın yüksək reytinqli nəşrlərində müəlliflərə baxsaq, onların sırasında çinli, ya­pon, hindli və başqalarının adlarına tez-tez rast gələ bilərik. Ancaq onların böyük əksəriyyəti Qərb ölkələrinin elmi dairlərində çalışır. Burada kimin hansı millətə məxsus olmasının rolu nədən ibarət­dir? Deyək ki, indi hindlilər və ya pakistanlılar Avropada və Amerikada böyük elmi uğurlar əldə edirlər. Onlar öz vətənlərində deyil, məhz Qərbdə! Özü də əsasən Qərbdə uğur əldə edən alimlər reklam olunur və onları tanıdırlar. 

Misallar çoxdur. Ə.Lütfüzadəni Amerikada uzun müddət qəbul etmədilər. Cənubi Koreyadan olan filosof Y.Hueyə London elmi mühitində çalı­şandan sonra diqqət yetirildi. L.Flek (əslən Polşa yəhudisi olmasına baxmayaraq) keçən əsrin orta­larında Qərbin elmi dairələrində qəbul edilmədi. Fraktal həndəsənin banisi B.Mandelbrot ABŞ-də düz 10 il yeni ideyalı məqaləsini çap elətdirə bil­məmişdir! Nümunələr çoxdur. 

Belə çıxır ki, alimlikdə və ümumiyyətlə, yara­dıcılıqda zəka və zəhmətdən alimin elmi taleyinə ciddi təsir edən başqa faktolar da vardır. Onla­rın sırasında alimin yaşadığı ölkədə elmi mühitin xüsusiyyətləri, elm siyasəti, elmi fəaliyyətin təş­kili üsulları, cəmiyyətin həyatında elmin rolunun müəyyən edilməsi, bir sıra psixoloji faktorlar, şəxsi münasibətlər və digər parametrlər vardır. 

Bunlar onu göstərir ki, əgər söhbət türk dövlət­lərində elmdən gedirsə, yalnız alimin zəkavi, emo­sional, çalışqanlıq, məsuliyyət kimi keyfiyyətləri ilə məhdudlaşmaq reallığı tam ifadə etmir. Bura­da dövlət-cəmiyyət-alim-elm-sosial-mədəni şərait kimi mürəkkəb mənzərə vardır. Onların qarşılıqlı təsiri yekunda alimin fəaliyyətinin effektini və ideya yeniliyini şərtləndirir. 

Amerikada elmi fəaliyyət elə təşkil olunmuş­dur ki, yaradıcılıq, kəşflər, yeni ideyalar meydana gəlir. Laboratoriyalar, iş mühiti, texniki təchizat, müəyyən edilən məqsədlər və s. alimin səmərəli fəaliyyəti üçün imkanları genişləndirir. Məsələn, ABŞ-də türk və ya çinli oradakı şəraitdə istedadını üzə çıxarır. Bu meydan onlara verilmişdir. 

Bunlardan başqa, elmi ənənəni də unutmaq olmaz. Dünyanın elə bir ölkəsi yoxdur ki, qəfil nəyəsə nail olsun. Bu proses həmişə ziddiyyətli, çəkişməli, müzakirəli, səhvlər və onların öyrənil­məsi kimi müxtəlif məqamları özündə ehtiva edir. Deməli, fərdin elmi nailiyyəti də, əslində, kollek­tiv fəaliyyətin nəticəsidir. Alim çox çalışqan olar, amma bunu real elmi nəticəyə çevirməyə də bilər. 

Məsələn, çilili U.Maturana və F.Varela Ameri­kada təhsil almışdılar. ABŞ universitetləri onları əl­dən vermək istəmirdilər. Lakin hər ikisi öz vətəninə dönmüş və Çili universitetlərindən birinin lap alt qatlarında laboratoriyada çalışmışdır. Şüuru təbiət elmləri prizmasında öyrənərək, onlar “avtopoye­zis” (özünüyaradan sistem nəzəriyyəsi) adlanan elmi istiqamətin əsasını qoymuşlar. Lakin sonra­dan yenidən Avropaya (Fransaya) gəlmişlər. Bu nümunə göstərir ki, avtopoyezisin müəllifləri mil­liyyətçə çilili olsalar da, təhsildə və alim kimi fəaliy­yətdə yenə də Qərbə bağlanmışlar. 

İbrət dərsləri

Bunlar onu göstərir ki, türk xalqları zəkidir, is­tedadlı insanları kifayət qədərdir. Ancaq elmi fəa­liyyət başqa kriteriyaları da tələb edir. Onların sayı çoxdur. Türk dövlətləri elm siyasətində hansısa məqamlara yenidən baxmalıdırlar. Türkiyədə indi çox məşhur olan Səlcuk Bayrakdar Amerika təh­sillidir. Elə etmək olmazmı ki, türk insanı öz vətə­nində yüksək təhsil alsın, buradakı laboratoriyada çalışa bilsin və yüksək nəticələr qazansın? Həmin nəticələr ona Nobel mükafatı almağa yetsin? 

Məncə, məsələni türk xalqları və dövlətləri sə­viyyəsində bu cür qoymalıyıq və ona nail olmaq üçün ciddi çalışmaq lazımdır. Bu bağlılıqda türk dövlətlərinin elmi təşkilatları arasında əlaqələri yeni səviyyəyə yüksəltmək də, bizcə, mühüm şərt­dir. Bu cür əlaqələr həm təcrübə mübadiləsinə, həm elmi imkanların genişlənməsinə və həm də daha yüksək nəticəverici elmi fəaliyyətin təşkilinə təkan verə bilər. 

Elmi fəaliyyətin təşkilinin müasir tələblərə uy­ğun institutlaşması prosesi aktual məsələlərdən­dir. İndi dünyanın bir sıra ölkələrində tələbələrə və hətta ibtidai sinif şagirdlərinə fənlərarası tədris proqramları əsasında kollektiv yaradıcılıq öyrədi­lir. Kiçik yaşlarından onlar təhsil sistemi daxilində kollektiv olaraq necə elmi yaradıcılıqla məşğul ol­mağı, vahid komandada necə səmərəli çalışmağı öyrənirlər. Bu, faktiki olaraq təhsildə yeni təşkilati və tədrisdə yeni keyfiyyət səviyyəsinin yaranmaq­da olması deməkdir. Belə bir proses türk dövlət­lərində gedirmi? Bizim əlimizdə faktımız yoxdur. Əgər bu prosesdən geridə qalsaq, hansı gələcək mənzərə ilə üzləşmiş olarıq?

Cəmi bir neçə ildən sonra o dövlətlər elmdə irəli çıxacaqlar ki, onlar təhsil və tədqiqatda kol­lektiv səmərəli fəaliyyəti təşkil edə biləcəklər və vahid komanda halında elmi ideyalar irəli sürüb, kəşflər edəcəklər. Bütövlükdə, bəşəriyyətdə təka­mül prosesi inteqrasiyaya doğru gedir. Burada isə kollektiv fəaliyyətin səmərəsi ön plana çıxır. Türk dövlətləri üçün bunun ayrıca əhəmiyyəti vardır.

Türk xalqları iki səviyyədə kollektiv elmi fəa­liyyətin təşkilinə, tədrisinə və yeniliklərin alınma­sına nail olmalıdırlar. Birinci səviyyə hər bir türk dövlətində elmi fəaliyyətin institutlaşması və təh­silin innovativliyinin təmin edilməsinin mükəmməl səviyyəyə yüksəldilməsi ilə bağlıdır. Hər bir türk dövləti ayrılıqda buna nail olmasa, Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) daxilində gözlənilən nəticə alınma­yacaq. Bu o deməkdir ki, türk dövlətləri özlərinin təhsil və elmi araşdırma sistemlərini yeni tələblərə uyğun qurmalıdırlar. Azərbaycanın bu istiqamətdə maraqlı təcrübəsi formalaşır və müsbət nəticələri mütləq olacaqdır. 

İkinci səviyyə TDT tərkibində türk dövlətləri­nin elmi fəaliyyətlərinin koordinasiya edilməsi ilə əlaqəlidir. Bu istiqamətdə aparılan işlər səmərə versə, yüksək elmi potensial meydana gələcək­dir. Türk dövlətlərinin alimləri birgə fəaliyyətlə çox uğurlar əldə edə bilərlər. Dünyanın ən uzaq ölkələrinin alimləri birgə çalışa bilirlərsə və nəti­cələr alınırsa, TDT-də bunu daha səmərəli etmək mümkündür.

Deməli, türk dövlətlərinin elmdə dünyanın ön­cülləri səviyyəsinə qalxması kompleks xarakterli və müxtəlif təbiətli işlərin görülməsini tələb edir. Özü də söhbət ondan getmir ki, türk ölkələri in­sanlarını Qərbə və ya Çinə göndərib, orada təhsil alandan sonra geri qaytarmaqla bunlara nail ol­sun. Bu, türk dövlətinin özündə elmi məktəblərin yaradıcı olmasına qalıcı təsir göstərməyə bilər. 

Əsas məsələ alimin burada yetişdirilməsindən, burada ona şəraitin yaradılmasından və məhz bu­rada alimin dünya miqyaslı elmi nəticələr almasına nail olmaqdan ibarətdir. Təhsil və elmin vətəndə birləşdirilməsi və nəticənin də burada alınması mühüm şərtdir! Bu da elm siyasətinin hazırda hər bir türk dövləti üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli oldu­ğunu təsdiq edir. 

Nəhayət, bütün vurğulanan proseslərin uğur­lu olması üçün vacib bir şərt ödənməlidir: elm və təhsilin maliyyələşməsi! Elmə və təhsilə qoyulan sərmayə heç zaman itmir! Onun konkret nəticəsini bir neçə il gözləmək də ola bilər. Lakin stratejidə dövlət, xalq, cəmiyyət və fərdlərin də qazanacağı­na şübhə yoxdur! Qərb bu üsulla irəli çıxa bilmiş­dir, indi Çin eyni üsulla elmin zirvələrini fəth edir! 

Əziz Səncərin AMEA Rəyasət Heyətindəki məruzəsi bizi bir daha bu kimi məsələlər üzərin­də düşünməyə sövq edir. Əlbəttə, elm kollektiv işin məhsuludur. Dövlət və millət olaraq “elmdə səfərbərliyə” ehtiyac yaranmışdır! Burada dövlətlə cəmiyyətin, müəllimlə alimin əl-ələ verməsi vacib şərtdir! 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru