Zəmanəsinin görkəmli oftalmoloq-alimi, akademik Zərifə Əziz qızı Əliyeva ibrətamiz həyatı, işıqlı amalları ilə daim milli-mənəvi xarakteristikamızı şərəfləndirib. Ulu öndər Heydər Əliyevin vəfalı ömür-gün yoldaşı, fəal ictimai xadim kimi ürəklərdə yaşayan Zərifə xanımın doğum və anım günləri hər zaman böyük ehtiramla qeyd edilir. 

Hər dəfə paytaxtımızda Zərifə Əli­yevanın adını daşıyan istirahət parkın­da olarkən böyük məhəbbətlə ucaldıl­mış abidəsinin qarşısında durub ölməz xatirəsinə baş əyirik. Ümummilli liderin abidə ilə kövrək, səssiz həsb-halını əks etdirən həzin musiqili videokadrları yada salırıq. 

Onu da xatırlayıram ki, yaşadığım Sumqayıt şəhərinin veteran sənaye­çiləri ilə söhbətlərimiz zamanı onlar böyük minnətdarlıq duyğuları ilə Zə­rifə xanımın tez-tez buradakı Peşə Xəstəlikləri İnstitutuna gəldiyini, o zamanlar ekoloji problemləri əskik ol­mayan kimya müəssisələrinin fəhlələ­rini müayinədən keçirdiyini, hər birinin sağlam olması üçün necə yorulmaz səylər göstərdiyini, habelə sexlərdə laboratoriya şəraitində elmi təcrübələr apardığını yada salırdılar. Beləcə, hə­kim peşəsini vicdanla yerinə yetirmiş, xəstəliklərin qarşısının alınmasında fədakar səylər göstərmiş, daim böyük həvəslə öz həmvətənlərinin qayğısına qalmış humanist insanın işıqlı obrazı gözlər önündə canlanır.

Yüksək əqidə paklığının mücəs­səməsi olan Zərifə xanım Əliyeva 1923-cü il aprelin 28-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Şərur rayonunun Şahtaxtı kəndində dünyaya göz açıb. Ailə mühiti onu böyük şəxsiyyət kimi formalaşdırıb. Atası – Azərbaycanın tanınmış ictimai-siyasi və dövlət xadimi Əziz Əliyev ixtisasca həkim idi. Çalış­dığı bütün vəzifələrdə daim xalqımıza, dövlətimizə ləyaqətlə xidmət göstərib və həyat yoldaşı Leyla xanımla birgə ailə ocağında yüksək insani keyfiyyət­lərə malik övladlar böyüdərək tərbiyə edib. Zərifə xanım da məhz atasının sayəsində tibb sahəsinə könül verib. Onun yeniyetməlik və gənclik çağla­rı İkinci Dünya müharibəsinə təsadüf edib. Oxuduğu orta məktəbdə dərsləri bitəndən sonra hər gün şagird rəfiqələ­ri ilə birgə yaxınlıqdakı hərbi hospitala gedir, həkimlərə, tibb bacılarına kömək etməyə çalışırdı. 

Elə o vaxtdan qayğıya, diqqətə eh­tiyacı olanlara pasibanlıq etmək Zərifə xanımın həyat amalına çevrilib. 1942-ci ildə orta məktəbi bitirərək Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun müalicə-profi­laktika fakültəsinə daxil olub. Özünün dərin zəkası, dünyagörüşü, yüksək mədəni səviyyəsi ilə müəllimlərinin və tələbə yoldaşlarının dərin rəğbətini qa­zanıb. İnstitutda təşkil olunan tələbə elmi toplantılarında parlaq məruzələrlə çıxışlar edib. 

Traxoma xəstəliyi ötən əsrin orta­larında dünyada geniş yayılmışdı. El­min oftalmologiya sahəsi isə o qədər də inkişaf etməmişdi, ixtisaslı kadrlar çatışmırdı. Buna görə də Zərifə xanım görmə orqanlarını sıradan çıxaran bu xəstəliyə qarşı bir oftalmoloq-həkim kimi mübarizə aparmağı qərara alıb. İnsanların həyatda ən böyük nemət olan işığa həsrət qalması ilə barışmaq istəməyib və ömrü boyu onların xilası naminə əlindən gələni edib. 

Zərifə xanım Əliyevanın üstünlüyü yüksək biliyi, təcrübəsi, necə deyərlər, əlinin yüngül olması idi. Bu keyfiyyət­ləri onun çox müsbət insani cəhətlə­ri ilə daha da dolğunlaşaraq, böyük azərbaycanlı qadın alimin ideal obra­zını yaradıb. İkinci Dünya müharibə­sindən sonra Azərbaycanda regional əhəmiyyət kəsb edən göz xəstəlikləri, o cümlədən, gözün peşə xəstəlikləri üzrə fundamental tədqiqatlar aparmaq, bu xəstəliklərin səmərəli müalicə üsul­larını və profilaktika tədbirlərini işləyib hazırlamaq sahəsində Zərifə xanımın fəaliyyəti danılmazdır. Onun effektiv mübarizə üsulları təkcə oftalmologiya elmi üçün deyil, bütövlükdə respub­likanın səhiyyəsi üçün mühüm önəm daşıyır. 

Azərbaycan Tibb İnstitutunda təh­silini başa vuran gənc həkim sonra 2 il Moskvadakı Mərkəzi Həkimləri Tək­milləşdirmə İnstitutunda ixtisaslaşma kursu keçib. Vətənə qayıdınca Azər­baycan Elmi Tədqiqat Göz Xəstəliklə­ri İnstitutunda elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayıb. 1950-ci ildə aspiranturaya daxil olaraq praktik həkim fəaliyyəti ilə paralel olaraq, elmi axtarışlar apa­rıb. Bu sahədə çalışmalarının ilk mər­hələsini məhz traxoma xəstəliyinin müalicəsinə həsr edib. Eyni zamanda, gənc mütəxəssis digər göz xəstəliklə­rinin müalicə və profilaktika tədbirlə­rinin işlənib hazırlanması ilə məşğul olub. Konkret müalicə təcrübəsindən əlavə, tez-tez rayonlara gedib, hə­kim-oftalmoloqlara məruzələr oxuyub, əhali arasında geniş maarifləndirmə işləri aparıb. Bütün bunlara ciddi tələ­bat olduğuna görə Zərifə xanım elmi axtarışlarını əzmlə davam etdirib. “Traxomanın digər terapiya üsulları ilə birlikdə sintomisinlə müalicəsi” möv­zusunda namizədlik dissertasiyasını yüksək səviyyədə müdafiə edərək tibb elmləri namizədi elmi dərəcəsi alıb. Böyük alimlər bu gün də etiraf edirlər ki, Zərifə xanım traxomanın müalicə­sində o dövrün güclü antibiotiklərindən hesab edilən “Sintomisin”dən isifadə etməklə, yeni üsul tətbiq etmiş, uğurlu nəticələrə nail olmuşdur.

Ötən əsrin 60-cı illərində Zərifə xa­nım bir müddət Elmi-Tədqiqat Oftal­mologiya İnstitutunda böyük elmi işçi vəzifəsində çalışıb. Göz xəstəlikləri üzrə təkmilləşdirmə kurslarının dinlə­yici həkimləri ilə pedaqoji iş aparıb, elmi tədqiqatları üzərində çalışıb. O, məxsusi olaraq qlaukomanın öyrənil­məsi ilə bağlı mühüm elmi nəticələr əldə etməyə nail olub. Sonra Həkim­ləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun göz xəstəlikləri kafedrasının dosenti olub. Eyni zamanda, o vaxta qədər çox az tədqiq olunmuş bir mövzunu – görmə patologiyası məsələlərini araşdırıb. Neft-kimya zavodlarında, yod-sənaye müəssisələrində çalışan şəxslərin gör­mə orqanına təsir edən amillərə xüsusi diqqət yetirib.

Bu illərdə Zərifə Əliyeva praktik həkimlik fəaliyyətini də unutmur, bir çox cərrahiyyə əməliyyatları aparır, xəstələri qəbul edirdi. İllərcə diaqnos­tika, müalicə və profilaktika üsullarının kompleks şəkildə tətbiqi istiqamətində mühüm tədbirlər planı hazırlayaraq hə­yata keçirirdi. 

Dərin zəkalı alim çoxillik elmi araş­dırmalarının nəticəsi olaraq, kimya sənayesi işçilərinin göz xəstəliklərinin tədqiqini və təsnifatını ümumiləşdirən, ciddi elmi nəticələr doğuran “Azər­baycanın bir sıra kimya müəssisələri işçilərinin görmə orqanının vəziyyəti” adlı doktorluq dissertasiyasını 1976-cıildə H.Helmqolts adına Moskva El­mi-Tədqiqat Göz Xəstəlikləri İnstitutun­da uğurla müdafiə edib. O, tədqiqatı zamanı şin və yod istehsalı sahəsində çalışan yüzlərlə insan üzərində müşa­hidələr aparıb, sanitar-gigiyenik duru­mun görmə orqanına mənfi təsirini elmi dəlillərlə sübuta yetirib. Dissertasiya işi bu sahədə ilk fundamental tədqiqatlar­dan biri kimi çox yüksək dəyərləndirilib.

Zərifə Əliyevanın pedaqoji fəaliy­yəti də geniş olub. 1967-ci ildən atası Əziz Əliyevin adını daşıyan Azərbay­can Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda çalışıb, professor, daha sonra kafedra müdiri vəzifəsinə qədər yüksəlib. 1977-ci ildə onun təşəbbüsü ilə Ümumittifaq Oftalmoloqlar Cəmiy­yəti İdarə Heyətinin Bakıda plenumu keçirilib. Plenum Azərbaycanda görmə orqanının peşə patologiyasının öyrənil­məsi üzrə ilk ixtisaslaşdırılmış elmi-tə­dqiqat laboratoriyasının yaradılması ilə bağlı professor Zərifə Əliyevanın irəli sürdüyü təşəbbüsü bəyənib və 2 il son­ra Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fiziologiya İnstitutunda həmin labora­toriya təşkil edilib. 

“Kəskin virus konyunktivitləri”, “Ke­ratitlər, gözün damarlı traktının, torlu qişanın, görmə sinirinin xəstəlikləri, ka­taraktalar”, “Qlaukoma və gözün hiper­tenziyası”, “Görmə orqanının zədələn­məsi”, “Göz yaşı axmasının fiziologiya və histologiyası”, “Şəkərli diabetdə göz xəstəlikləri”, “Gözün mikrocərrahiyyə­si”, “Göz bəbəyi haşiyəsinin adaptasiya və müdafiə funksiyası” və digər əsər­ləri Zərifə xanımın tibb elminə sanbal­lı töhfələridir. Alim “Yaşaparıcı yolların fiziologiyası”, “Yaşaparıcı yolların cər­rahi müalicəsi”, “Göz yaşı yollarının qoruyucu cərrahiyyə üsulları” və digər əsərləri ilə Azərbaycanda elmin lakri­mologiya sahəsinin banisinə çevrilib. Gərkəmli alimin “İridodiaqnostikanın əsasları” və “İridodiaqnostika” adlanan çox sanballı monoqrafiyalarını da qeyd etmək lazımdır. Zərifə xanım bu gün də həkimlərin əl-əl gəzdirdiyi “Terapevtik oftalmologiya” əsərinin, eləcə də “Oftal­mologiyanın aktual məsələləri” monoq­rafiyasının müəlliflərindən biridir.

Zəhməti, zəkası daim bəhrə verən Zərifə xanım Əliyeva 1980-ci ildə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına, 1981-ci ildə SSRİ Tibb Elmləri Aka­demiyasının akademik Mixail Averbax adına Mükafatına layiq görülüb. O, So­vet İttifaqında belə yüksək mükafata la­yiq görülən ilk qadın alim idi. Görkəmli alim həmçinin 1983-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü se­çilib. Bir sıra ictimai vəzifələrin də öh­dəsindən bacarıqla gəlib. 

Bütün elmi-pedaqoji və tibbi uğurla­rı ilə yanaşı, Zərifə xanım zərif qadın, qayğıkeş ana, mehriban ömür-gün yol­daşı kimi də qürurla anılır. Vətənimiz üçün iki layiqli övlad tərbiyələndirib. Bu gün Azərbaycan Respublikasının Pre­zidenti, Silahlı Qüvvələrimizin müzəffər Ali Baş Komandanı olaraq dünyada şöhrət qazanmış İlham Əliyev həyat və fəaliyyətindəki möhtəşəm uğurlarına görə özünü ilk növbədə atası Heydər Əliyevin və anası Zərifə xanım Əliye­vanın ruhuna borclu sayır.

Günəşli bir aprel günündə dünyaya gəlmiş Zərifə xanım Əliyeva elə günəş­li bir aprel günündə də dünyadan köç edib. Bəlkə də buna görədir ki, hər dəfə onu xatırlayanda üzümüzə Günəş tə­bəssümü qonur. 

Əli NƏCƏFXANLI
XQ