Gəlmişik ki, səni kül içindən dirçəldib əbədi yurd yerinə çevirək

Haqqın bükülməz dizi, dönməz üzü 31 ildən sonra zülmün top-tüfəngi­ni, qanlı-qadalı çevrələrini aşıb xalqımızı şəhid Xocalıya qovuşdurdu. Biz bu günün gələcəyinə inamımızı heç vaxt itirmədik. Haqq bizim tərəfimizdə idi. Minillərdən bəri bizim türk babalarımız bu cənnətmisal torpaqları qoruyub, yaşadıb bizə Vətən etmişlər. Vətən isə xalqın əzə­li-əbədi və ümumi evidir. Kim öz evini onun qəsdinə durmuş yağının, doğmalarının qatillərinin tapdağında qoya bilərdi? 

Bu məntiq, bu inam 32 ildən sonra xalqımızı düşmənin oda qalayıb yer üzündən sildiyi, dinc insanlarını kütlə­vi surətdə, misilsiz işgəncələrlə qətlə yetirildiyi Xocalıya qaytardı. Prezident İlham Əliyev də bu il fevralın 26-da Xo­calı şəhərində Soyqırımı Memorialının təməlqoyma mərasimində rayon icti­maiyyətinin nümayəndələrinə məhz bu inamın müqəddəsliyini və yenilməzliyi­ni xatırladaraq bildirdi: “Sizin kimi mən də inanırdım və bilirdim, biz buraya qayıdacağıq, Xocalıya qayıdacağıq və burada günahsız qurbanların xatirəsini əbədiləşdirmək üçün memorial kom-pleks yaradılacaq. 32 ildən sonra siz qayıtmısınız”. 

Xocalı sakinləri isə bildirdilər ki, fa­ciə ərəfəsində onların taleyinə bağışla­nılmaz biganəliyin yaratdığı dərin ümid­sizlikdən sonra 1996-cı il fevralın 24-də ümummlili lider Heydər Əliyevlə görüş şəhərin sağ qalmış sakinlərində doğma yurda qayıdacaqlarına böyük inam ya­ratdı. Elə buna görə də onlar arzu et­dilər ki, dirçəldilən şəhərin ən görkəmli yerində xocalılara bu inamı qaytarmış Ulu öndərin abidəsi ucaldılsın.

Ötən il sentyabrın 20-də Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin, 3 il əvvəl Qarabağ­da aşıb keçdiyi Zəfər yolunun davamı olaraq, bir sutkalıq antiterror əməliyya­tında məğlubiyyətdən quduzlaşıb ağlını itirmiş Xankəndi xuntasını ölkəmizdən qovub çıxarması Xocalını da, nəhayət, bizə qaytardı. Xocalıya qayıtmağımı­zın bir qərinəyədək uzanması isə öz­gələrin kölgəsində xumarlanan erməni millətçilərinin Haqqa meydan oxuması ilə yanaşı, çağdaş dünyaya “münsiflik” iddiasında olan Qərbin vasitəçilik missi­yasının da açıq-aşkar idbar oyunu ola­raq tarixə ləkə saldı.

Gözün aydın, şəhid Xocalı, artıq sən bizə, biz də sənə qayıtmışıq. Sən 32 il əvvəl əfsanəvi Səməndər quşu kimi yansan da, bu gün öz külündən baş qaldırıb yenidən dirilirsən. Sənə bu əfsanəvi dirilməni bəxş edən bu yer­lərdəki min illərin ölməz türk ruhudur. Xalqımız sənə yenidən nəfəs verir, ba­baların müqəddəs əmanəti olaraq səni qəlbindəki saxlancdan çıxarıb əvvəlki düzəninə qaytarır. Səni xalqımıza qay­tarmış müzəffər Komandanın bu dirçə­lişə xeyir-dua verdiyi həmin tarixi gündə dediyi kimi: “32 ildən sonra – o qanlı faciədən sonra biz Azərbaycanın hər bir guşəsində, Qarabağın hər bir yerin­də sahib kimi, bu Vətənin övladları kimi yaşayırıq, qururuq, bərpa edirik. Azad edilmiş bütün torpaqlarda geniş quru­culuq işləri gedir”.

Bu quruculuq işlərin ilkin mənzərə­sini, ümumi en-uzununu, boyartımını oxuculara çatdırmaq üçün Xocalıya ezam olunanda, ilk olaraq, ağıla gələn bu idi: “Şəhid Xocalının 32 illik faciə­li tarixçəsindən sonra artıq 7 aydır ki, onun xoşbəxt dövranı başlanıb. Bu do­ğuluşu öz gözləri ilə görmək misilsiz bir xoşbəxtlikdir. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, biz 30 il də, 300 il də keçsə Xocalı soyqırımını unutmayacağıq. La­kin artıq Xocalı barədə xoş duyğu-dü­şüncələrin də zamanı yetişib”. 

Səfər yoldaşım – Xocalı rayonunda doğulub 16 yaşınadək Kosalar kəndin­də yaşamış, erməni qəddarlığının, qa­niçənliyinin hər üzünü görmüş məcburi köçkün, “İki sahil” qəzetininin əməkda­şı, yazıçı-jurnalist Mahir Rəsuloğlu ilə eyni qənaəti bölüşə-bölüşə dörd tərəf­dən dağlarla əhatə olunmuş nadir va­diyə – qədim Xocalı mədəniyyətinin iz­lərini qoruyub saxlayan nəhəng yeraltı muzeyin girişinə çatırıq...

Bu xoş duyğulu anlarda güclü ya­ğış da son damlalarını səpələyib göyün dərinliyində əridi. Günortaüstünün açıq səması altında ilk ağ evləri mərkəzi yo­lun hər iki tərəfində sıralanan yeni Xo­calı öyünclü mənzərəsi ilə gözlərimiz önündə canlandı. Son 36 ildə Qarabağı yerüstü cəhənnəmə çevirmiş Xankəndi xuntasının rüsvayçı süqutundan sonra bu ərazidə ilk dirçəldilən məntəqələr­dən olan Xocalıda indi qalib Azərbay­canın günü-gündən qüdrətlənən nəbzi təntənə ilə döyünür.

Xocalıda davam edən quruculuq iş­ləri barədə xeyli məlumatlı olan Mahir müəllimin bələdçiliyi ilə mərkəzi küçə ilə irəliləyib bərpa-quruculuq işlərinin qərargahı sayılan birmərtəbəli tikiliyə çatırıq. Binanın bir tərəfində ərazidə­ki quruculuğun ağırlığını daşıyan baş podratçı – “Bakıabadlıq” şirkətinin Xo­calı – Malıbəyli şöbəsi yerləşir. Əks tərəfdə isə artıq Əsgərana köçmüş Xo­calı Polis şöbəsinin yerli bölməsi fəaliy­yət göstərir.

Biz içəri daxil olanda tikinti-abadlıq şirkətinin, əsasən, gənclərdən ibarət 10–12 mühəndis-nəzarətçisinin bir neçəsi bərpaya cəlb edilmiş yeni məhəllənin xəritəsi ətrafında müzakirə aparırdılar. O biri gənclər isə kompüter­də başqa bir məhəllənin evlərinin bərpa eskizlərinin işçi planını hazırlayırdılar. Bu işlərə rəhbərlik edən baş mühən­dis-nəzarətçi Akif Eyvazov səhər tez­dən Malıbəyli sahəsinə getdiyindən o gələnədək Xocalıdan aparılan planauy­ğun və sistemli bərpa-quruculuq işləri­nin ardıcıllığı və gedişi ilə tanış olduq.

Mühəndis-nəzarətçi Şahsüvar Sadiyev bildirdi ki, erməni vandallar şəhərdəki fərdi evlərin hamısını yan­dırıb və dağıdıblar:

– Məqsəd bu olub ki, əhalisi soyqı­rımına məruz qalmış şəhərin sağ qal­mış sakinləri heç zaman bu yerə qayıda bilməsinlər. Qarabağ münaqişəsinin ilk dövründə – Xocalı rayonu yaradılanda, onun mərkəzi şəhər kimi inkişaf etdi­riləndə burada tikilmiş bir neçə inzibati bina və kommunal yaşayış binasında hərbi-separatçı xuntanın əlaltıları məs­kunlaşıblar. Həmin tikililər baxımsızlıq­dan bərbad vəziyyətə düşüb. Ərazidə aparılan qazıntı işləri zamanı müxtəlif yerlərdə, hətta asfalt yolun altında isə Xocalı şəhidlərinin ümumi məzarları aş­kar edilib.

Öyrəndik ki, yüksək sürət və keyfiy­yətlə aparılan, kompleks ardıcıllığına hər cür təminat yaradılan işlər bir neçə mərhələdən ibarətdir. Ermənilər Xocalı və ətrafdakı məntəqələri tələm-tələsik tərk etdiklərinə, həm də Rusiya sülhmə­ramlıları yaxınlıqda yerləşəşdiyinə görə ərazini minalamağa macal tapmayıblar. Lakin bəzi evlərdə qumbaraları partla­yışa hazır vəziyyətə gətiriblər. Odur ki, ANAMA əməkdaşları lazımi təhlükəsiz­lik tədbirləri görüblər. İqtisadiyyat Na­zirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidmətinin yerli bölməsi isə ərazidə sa­lamat qalmış tikililərin uçotunu aparıb, onların sahiblərini müəyyənləşdirib.

Elə bu vaxt “Bakıabadlıq” qrupu­nun layihə rəhbəri Akif Eyvazov da gəlib çıxır. O aldığımız məlumatın davamı olaraq bildirir: 

– Bərpa-quruculuq işləri Fövqəla­də Hallar Nazirliyi mütəxəssislərinin apardıqları araşdırmaya uyğun olaraq davam etdirilir. Məhv edilmiş evlər özül­dən tikilir. Salamat evlər və divarlar isə yoxlanandan sonra möhkəmliyi nəzərə alınıb ya bərkidilir, ya da sökülüb ye­nidən tikilir. Bütün tikililərin layihələri Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Ko­mitəsində hazırlanıb təsdiq edilir. Baş sifarişçi də bu qurumdur. 

İlkin olaraq 43 ev sökülüb və yeni­dən tikilir. 253 ünvanda isə bərpa-təmir işləri aparılır. “Qaçqınkom”la birlikdə həmin evlərə köçürüləcək ailələrin tər­kibi öyrənilir, adamların sayına uyğun olaraq bəzi tikililərə yeni otaqlar əlavə edilir. May – iyun aylarında ilk 50 ailə­nin köçürülüb məskunlaşdırılması üçün bütün zəruri işlər sürətlə həyata keçirilir. 200-dən artıq inşaatçı havaların yağın­tılı olmasına baxmayaraq təmir-bərpa işlərini geçikdirmədən aparırlar.

Sonra baş-mühəndis nəzarətçi ilə aparılan işlərlə tanış olmaq üçün şəhə­rin ərazisini gəzirik. 

Yenidən “dirilən” şəhid Xocalıda aparılan müasir, sürətli və genişmiqyas­lı tikinti-quruculuq işlərinin bir diqqət­çəkən əlaməti burada çalışanların ölkə­mizin bütün bölgələrinin dəmir biləkli oğlanlarından ibarət olmasıdır. Böyük həvəslə işləyən işçilərin hansı ilə söh­bət ediriksə Xocalının dirçəldilməsində iştirak etməsindən məmnunluq duydu­ğunu söyləyir. İnşaatçıların arasında Xocalı və ərtaf məntəqələrdən – Kər­kicahandan, Meşəlidən, Kosalardan, Cəmillidən, Umudludan, Sırxavənddən məcburi köçkünlərin olmasını görmək xüsusilə sevindirici idi. Qarabağ müha­ribəsi qaziləri isə buradakı fəaliyyətlə­rindən döyüş yollarının davamı olaraq söhbət açırlar. 

Ağdərənin Umudlu kəndindən məcburi köçkün, I Qarabağ mühari­bəsi qazisi, keçmiş polis işçisi İbra­him Axundov deyir:

– Biz düşmənin xarabazara çevir­diyi əraziləri dirçəltməklə erməni van­dalların sinəsinə dağ çəkirik. Qoy dün­yanın ağıllı adamları onların xarabalıq bayquşları olduqlarını bir daha görüb belə vəhşiliyə birdəfəlik sədd çəksinlər. Xocalılar tarixin ən sivil dövründə vəh­şilik zamanlarının qırğınına, zülmünə məruz qalıblar. Qoy onlar indi öz doğma yurdlarında ən yüksək rahatlıq tapsın­lar. Burada bizim üçün hər cür şərait ya­radılıb. Yaxınlıqdakı Noraguh kəndində və salamat qalmış kommunal evlərdə məskunlaşmışıq. İşçilərə gündə 3 dəfə ev xörəkləri verilir. İnşaatçılar ölkə üzrə müvafiq işçilərdən yüksək maaş alırlar. Burda hamı özünü mehriban bir ailənin üzvü hesab edir. Sıralarımızda ölkənin hər yerindən gələnlər var.

Tanış olduğumuz müxtəlif peşə sa­hibi olan inşaatçılardan Afət Fərzəliyev İsmayıllıdan, Şahmar Quliyev Neftça­ladan, Saməddin Hüseynov Biləsuvar­dan, Mübariz Musayev Ağdaşdan, Əl­van Əliyev Tərtərdən, Röyal Hüseynli Bərdədən, Firudin Fərhadov Xaçmaz­dan gəliblər. Bir sözlə, şəhid Xocalıya bütün Azərbaycan nəfəs verib onu yeni­dən dikəldir. Sıralanmış ağ evlər xoca­lıllların yeni ağ günlərinin müjdəçisi kimi xoş duyğular yaradır. 

Söhbət xalqımıza son həftələrdə kövrək hisslər yaşadan Xocalıda da ümumi məzarlıqların aşkar edilmə­sindən düşəndə bələdçimiz Şahsüvar Sadiyev şəhər qəbiristanlığının kəna­rında axtarış işlərinin davam etdirildiyini söyləyir və bizi əraziyə aparır. Bir vaxt­lar yerli “hökumət”ə – Xocalı sovetinə rəhbərlik etmiş Sovet Allahverdiyev bir neçə aydır ki, kütləvi məzarlıqların aş­kar edilməsinə rəhbərlik edir. 

Qocaman məmur nə qədər ağır olsa da artıq 12 həmyerlisinin qalıq­larını aşkar etməyə nail olmasından məmnunluqla söhbət açır:

– Qaniçən ermənilər şəhidlərin bir hissəsini alovlanan evlərə atıblar. Qa­çıb canını qurtarmaq istəyənləri isə qətlə yetirdikləri yerlərdə necə gəldi basdırıblar. Şəhər kənarında ümumi məzarlıqlar barədə şahidlərin göstər­dikləri yerlərdə axtarışları davam etdi­ririk. “Silos quyusu” deyilən ərazidə küt­ləvi məzarlıq olması barədə məlumatı qarış-qarış yoxlayırıq. Xocalı soyqırı­mı nə qədər faciəlidirsə, şəhidlərin bir çoxunun izsiz-soraqsız olması bir o qə­dər kədərlidir. Odur ki, axtarışları sona qədər davam etdirəcəyik. 

Xocalıdan məcburi köçkün Asif Usubov da həmyerlisinə axtarış işlə­rində kömək edir. O söylədi ki, insan­lıq simasını itirmiş erməni quldurlar di­rilərlə bərabər, ölülərə də divan tutublar. Şəhər qəbiristanlığı darmadağın edilib. İlkin orta əsrlərin yadigarı olan qədim qəbiristanlıq da dağıdılıb, məzarüstü qədim yazılı daşlar, balbaslar oğurla­nıb. Bakıdan gəlmiş alimlər qrupu bu vandallığı öyrənib elmi bərpa planı ha­zırlayır.

Bu yeraltı muzeyi tədqiq edən AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu məhkəmə arxeologiyası şö­bəsinin əməkdaşı Akif Quliyev dedi: 

– Antik Xocalı mədəniyyətinin izlə­rini qoruyub saxlamış, düşmənin qarət edib dağıtdığı qədim qəbiristanlıqda apardığımız indiki tədqiqat bu ərazinin qədim sahiblərinin türklər olduğunu bir daha sübuta yetirir. Erməni vandallar bu həqiqəti yer altından və üstündən sil­mək istəsələr də, çox yadigarları məhv etsələr də, aparsalar da yeraltı muzey bizə yenə lazımi məlumatı verir. Ermə­nilər ərazidəki qədim 3 kurqanı və orta əsr türbəsini də dağıdıb və qarət ediblər. 

Müsahibimiz sonda bildirir ki, bü­tün bu vəhşiliklər bəşəri cinayətlər kimi qeydə alınır. Qədim Xocalı mədəniyyə­ti bütün dünya üçün önəmli olan antik tarixi qaynaqdır. Toplanan materiillar beynəlxalq elmi dairələrə də təqdim ediləcək.

Dağıdılmış şəhər qəbiristanlığının yuxarı tərəfində kimliyi 32 ildən sonra məlum olmuş 10 Xocalı şəhidi bu yaxın­larda yüksək ehtiramla, ləyaqətlə dəfn edilib. Sağ qalmış xocalılar kimi, taleyi illər boyu naməlum qalmış şəhidlərin də doğma yurda dönüşü İlahi ədalətin qalib gəlməsinin daha bir göstəricisidir. Onların ruhuna dualar oxuyub səfərimi­zi bitiririk. 

Sonda 32 il əvvəl Xocalı faciəsin­dən sonrakı günlərdə qəzetimizdə dərc edilmiş hüznlü yazımın son cümlələrini xatırlayıram: “Təbiətdə ayı ilə canavar birlikdə ov etmir. Ayıya və canavara bənzər ikiayaqlı vəhşilər isə Xocalıda bu qaydanı pozaraq birgə insan ovu elədilər. Bütöv bir şəhəri şəhid edib yer üzündən sildilər. Haqqın hök­mü ilə Xocalı yenidən diriləcək. Bu qədim yaşayış məntəqəsi və gənc şəhərdə analar yenidən eyvanlardan yuyulmuş uşaq paltarları asacaqlar”.

Gözün aydın Xocalı, o gün gəl­di. Bundan sonra Xocalıda eyvanları öz əcdadlarının torpağında doğulmuş uşaqların paltarları bəzəyəcək. Şəhid Xocalının başı üstündə dolaşan nakam ruhlar bu mənzərədən dinclik tapacaq.

Tahir AYDINOĞLU

XQ

Bakı–Xocalı–Bakı