Dünyanın erməni barbarlığı ilə nə vaxt və tarixin hansı mərhələsində üzləşdiyini araşdırmaq böyük vaxt və zaman istəsə də, bu qövmün türklərə və azərbaycanlılara qarşı vəhşiliklərinin son iki əsrin hər dönəmində şahidi olmaq mümkündür. Amma ermənilərin ən dəhşətli vəhşilikləri sırasında ötən əsrin 90-cı illərində Azərbaycan torpaqlarına başlayan və 30 ilə yaxın sürən təcavüz və işğalı olmuşdur. 2020-ci ilin sentyabrında başlayan 44 günlük müharibədə Azərbaycan Ordusunun zəfərindən sonra işğaldan azad edilmiş torpaqlarımızda şahidi olduqlarımız isə bu vəhşi tayfanın bütün iyrənc xislətini dünyaya tanıtdı. 

Dünyaya tanıtdı ona görə de­yirəm ki, bizə bu namərd qonşu­larımızın vəhşi xisləti çoxdan mə­lum idi. Sadəcə sovet dönəmində onların barbarlığına imperiyanın qırmızı pərdəsi çəkilmişdi ki, xalqı­mızın başına gətirilən müsibətlər unudulsun. Amma əfi ilan xislətini dəyişmədiyi kimi ermənilər də xis­lətini dəyişmədi və öz barbarlığını XXI əsrdə daha böyük miqyasda nümayiş etdirdi. 

Bu, fevralın 22-də Azərbaycan media nümayəndələrinin böyük bir qrupu ilə Cəbrayıl və Zəngilan rayonlarına səfərimdən gəldiyim təəssüratın qısaca məzmunudur. Səfərdə məqsədimiz isə işğal al­tında olmuş ərazilərdə ermənilərin törətdikləri ekoloji terrorizmin, flo­ra və faunamıza qarşı törətdikləri fəlakətlərin nəticələrinin aradan qaldırılması istiqamətində görülən işlərlə tanış olmaq idi. 

İlk dayanacağımız Cəbrayıl rayonu ərazisində yeni salınmış “Dostluq meşəsi” ərazisi ilə ta­nışlıq və burada həyata keçirilən layihələrin gerçək mənzərəsini müşahidə etmək idi. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məsul şəxslərindən aldığımız məlumatlardan aydın oldu ki, er­məni işğalı dövründə rayonda mövcud 4629 hektar meşə fondu torpağının 2497 hektarı meşə ilə örtülüb. Peyk təsvirlərinə əsasən işğal dövründə 2320 hektar meşə sahəsi erməni vandalları tərəfin­dən məhv edilib. 

Təkcə bu rəqəmi eşidəndə daxilən düşünürsən ki, əgər bu barbar tayfaya torpaq lazım idisə və onlar özlərinə belə arxayın idilərsə, nədən təbiətə, bu tor­pağın canlı nemətlərinə qarşı bu qədər amansız və vəhşi müna­sibət göstəriblər? Axı, ağacın ki, milliyyəti yoxdur, deyəsən bunlar da azərbaycanlıdır və ona qarşı soyqırımı keçirəsən. 

Düşüncələrimizdən ayrılıb görülən işlərlə bağlı ETSN-nin Meşələrin inkişafı xidmətinin rəis əvəzi Cabbar Qəribovun məlumatına diqqət yetiririk. Na­zirliyin nümayəndəsi bildirir ki, ar­tıq xeyli vaxtdır ki, Cəbrayıl rayo­nu ərazisində ermənilər tərəfindən məhv edilmiş meşə ərazilərinin bərpası işləri həyata keçirilir. Bu tədbirlər əsasən Azərbaycan və Türkiyə respublikalarının müvafiq qurumları tərəfindən aparılır. Bir­gə fəaliyyətin nəticəsində bu əra­zidə “Azərbaycan – Türkiyə Bey­nəlxalq Meşəçilik Təlimi Mərkəzi, “Ağıllı tingçilik” və “Dostluq meşə­si” yaradılmışdır. “Azərbaycan – Türkiyə Beynəlxalq Meşəçilik Tə­limi Mərkəzi” və “Ağıllı tingçilik” kompleksinin və “Dostluq meşə­si”nin yaradılması layihəsinin ic­rasına uyğun olaraq 73 hektar ərazidə “Dostluq meşəsi” və ona bitişik ərazidə 63 mindən çox yer­li və Türkiyədən gətirilmiş ağac cinslərindən istifadə olunmaqla əkin işləri aparılmışdır. Bu işlərin həyata keçirilməsində türkiyəli mütəxəssislərin və meşəçiləri­nin təcrübəsindən istifadə edilib. Ağac əkilməsi üçün terrassaların düzəldilməsində Türkiyənin bizə hədiyyə etdiyi texnikalardan isti­fadə edilmişdir. Türkiyəli mütəxəs­sislər azərbaycanlı həmkarları üçün xüsusi treninqlər keçirmişlər. 

Mütəxəssis bildirdi ki, “Dostluq meşəsi” ilə yanaşı 8 hektar əra­zidə müasir “Ağıllı tingçilik” sahəsi yaradılır. Burada Türkiyə metodla­rı əsasında tinglər yetişdiriləcək. “Ağıllı tingçilik” ərazisində müasir üsullarla ildə 2 milyon ting yetiş­diriləcək ki, bu tinglər də əsasən Zəngəzur və bütün Qarabağ əra­zisində meşə bərpa və meşə sal­ma işlərində istifadə ediləcək. 

Həmçinin qeyd edildi ki, salına­caq meşələrdə həm yerli, həm də Türkiyədən gətirilmiş ağac cinslə­rindən geniş istifadə ediləcək. Ha­zırda “Dostluq meşəsi” ərazisində həm yerli, həm də Türkiyədən gə­tirilmiş çinar, eldar şamı, göyrüş, qızıl şam, dağdağan, yalançı aka­siya, kipr akasiyası, fıstıq şamı və sair ağac növləri əkilib. 

Media nümayəndələrinə onu da bildirdilər ki, azad edilmiş ərazilərdə fauna növlərinin re­introduksiyası məqsədiləri üçün Türkiyə və Azərbaycan Respub­likalarının dövlət başçılarının iş­tirakı ilə 33 baş ceyran Cəbrayıl rayonu ərazisinə buraxılmışdır. Ceyranların dayanıqlı populya­siyasının yerində öyrənilməsi və formalaşdırılmasına nəzarət olun­ması məqsədilə həmin ərazilərdə mütəmadi monitorinqlər keçirilir. 

Ermənilərin barbarlıqla yandı­rıb keçdiyi ərazilərə meşə ərazilə­rinin və faunanın bərpası ilə bağlı işlərlə tanışlıqdan sonra bu işə öz töhfəsini vermək istəyən jurnalist­lər də “Dostluq meşəsi” ərazisin­də ağacəkmə aksiyasında iştirak etdilər. 

Media nümayəndələrinin növ­bəti dayanacağı Zəngilan rayo­nu ərazisindəki Oxçuçay çayının Azərbaycan ərazisindən başlayan Sayıflı kəndini ziyarət etmək və burada ETSN-nin erməni ekoloji terroruna məruz qalmış ekosis­temin bərpası ilə bağlı həyata keçirdiyi işlərlə, nəzərdə tutulan layihələrlə tanış olmaq idi. Deyilən məntəqəyə qədər yolumuz çox uzun idi. Yol boyu hər addımda erməni barbarlığının ağılasığmaz izləri və xarabalıqlara çevirdiklə­ri kəndlərimizin qalıqları idi. Bu bizim gördüklərimiz idi, amma bu torpağın çəkdikləri əzab və məşəqqətləri, yalnız burda qal­mış canlılar – dibindən kəsilmiş, ancaq bununla barışmayıb kötük­dən pöhrələnən ağaclar, dağılımış evlərin keşiyini çəkən sədaqətli köpəklər və yenidən təkəmseyrək qalan ağaclarda yuva qurmağa başlayan quşlar bilirdilər. Bütün yol boyu bizi müşayiət edən elekt­rik dirəkləri və onları birləşdirən elektirik xətləri, bir də yeni çəkildi­yi tikinti işlərinin fasiləsiz gedişin­dən görünən avtomobil magistral­ları, saysız-hesabsız suaxarlar və körpülər idi. Polis və hərbiçilərimi­zin səbrlə və diqqətlə keşik çək­dikləri yoxlama məntəqələrindən keçib Sayıflının xarabalıqlarına yaxınlaşırıq. Oxçuçayda tikiləcək Su Elektrik Stansiyasının inşa­at işlərinin də öz ritmində davam etdiyini böyük diametrli boruların qaynaq edilməsindən və nəhəng maşınların aramsız hərəkətindən aydın görmək olur. Səhərdən içi­mi dağlayan xarabalıqlardan son­ra ötən il istifadəyə verilmiş Ağalı kəndini seyr etmək isə bütün qara düşüncələrimin üstünə sanki pak­lığa çıxmaq üçün bir qüsul olur. Bundan sonra içimdə bu yerlərin insanlarımızın üzünə güləcəyinə heç bir şübhə qalmır... 

Sakitcə, öz həzin musiqisini ifa edirmiş kimi axan Oxçuçayın kənarında avtobuslardan enirik. Hava o qədər xoşdur ki, düşü­nürsən bu təbiətə həyat gətirmək üçün tələsən yazın gəlişidir. Ətraf­dakı möhtəşəm dağlarsa elə bil Oxçuçayın əminamanlığına keşik çəkir. Çayın kənarındakı qurğu diqqətimizi çəkməyə bilmir. 

Şayıflıya gəlişimizin də mə­ramının bununla bağlı olduğu­nu deyən Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin şöbə mü­diri Raqub Mirzəyev söhbətə başlar-başlamaz mikrofonlar ona tuşlanır: 

– Torpaqlarımız işğaldan azad olan gündən möhtərəm prezi­dentimiz İlham Əliyevin mühüm tapşırıqları sırasında yer alan bir məsələ də 30 ilə yaxın bir müd­dətdə ekoloji terrora məruz qal­mış, vəhşicəsinə yağmalanmış Qarabağın ekosisteminin tezliklə bərpa olunması üçün layihələrə start vermək olub. Dövlət başçı­sının biləvasitə nəzarəti ilə hə­yata keçirilən genişmiqyaslı işləri sadalamaq çox vaxt aparar, həm də bu barədə mətbuatda kifayət qədər məlumatlar var. Görülən və görülməsi davam etdirilən əsas məsələlərdən biri işğaldan azad edilmiş çayların, su mənbələrinin təmizliyinə, keyfiyyətinə, su sər­finə və temperaturuna nəzarət etmək məqsədilə hidroloji stan­siyaların quraşdırılmasıdır. Bu məqsədlə 2001-ci ildən başala­yaraq 10 çay üzərində 11 avtomat hidroloji stansiya quraşdırılmışdır. Bu stansiyalar tam şəkildə 2012-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. 

Stansiyaların iş prinsiplərin­dən söhbət açan Raqub Mirzəyev bildirdi ki, stansiyalar çaylardakı suyun səviyyəsini, temperaturunu ölçür, keyfiyyətini, elektrik keçi­riciliyini, çirkləndiricilərin ümumi dərəcəsini, eləcə də radiasiya fo­nunu ölçür və nəticələr ETSN-nin hidrometereologiya xidmətinin situasiya mərkəzinə ötürülür. Mərkəzdə bu məlumatlar təhlil edilir. Oxçuçay üzərində qurulmuş bu avtomat radioloji və hidroloji stansiya ən müasir qurğulardan­dır. Stansiyanın üstünlüklərin­dən biri də məlumatların hər 10 dəqiqədən bir mərkəzi serverə ötürülməsi və təhlil etməyə imkan verməsidir. Çirklənmə qeydə alı­narsa dərhal monitorinqlər keçirilir və müvafiq tədbirlər görülür. 

Ümumiyyətlə, Şərqi Zəngə­zur İqtisadi rayonunda Azərbay­canın transsərhəd çayı olan və ən çox çirklənməyə məruz qalan Oxçuçayda üç məntəqə üzrə – Cahangirbəyli, Tağılı və Bürünlü kəndlərində davamlı monitorinqlər aparılmaqdadır. Monitorinqlər göstərir ki, çayda ağır metalların miqdarı normadan çox artıqdır. Buna səbəb isə Ermənistan tərə­fin mütəmadi olaraq dağ-mədən filiz saflaşdırma kombinatlarının tullantı sularının təmizlənmədən Oxçuçaya axıdılmasıdır. Bu bir daha onu göstərir ki, məkrli qon­şularımız xislətlərini dəyişmək, si­vil dövlət kimi yaşamaq istəyindən hələ də uzaqdılar. 

Nazirliyin səlahiyyətli nü­mayəndələri onu da bildirdilər ki, Zəngilan rayonunda inşa edilən Ağalı “Ağıllı kəndi” ərazisində də avtomat aqrometereoloji stansiya quraşdırılıb və qurğu havanın, torpağın rütubətini və tempera­turunu, küləyin sürətini təyin edərək mərkəzi serverə göndərir. 

Həmçinin məlumat verildi ki, Yaşıllıqların və meşə zolaqlarının salınması və bərpası Zəngilan rayonunda da həyata keçirilir. Ra­yonun giriş hissəsində 55 hektar torpaq sahəsində 33 min 300-dən çox müxtəlif cinsli ağac tingləri əkilib. Ümumiyyətlə, həm Cəbra­yıl, həm də Zəngilan rayonunun ərazilərində salınan yaşıllıqların suvarılması məqsədilə damcı su­varma şəbəkəsi qurulub. 

Media nümayəndələrinin çəki­lişləri və ekoloqlara verilən suallar uzun çəkdiyindən geri qayıdarkən artıq hava qaralmışdı. Çəkilən magistral yollarda işlər getdiyin­dən bizim sərnişini olduğumuz av­tobus bəzən daş-kəsəkli yollarla gedir. Bir vaxtlar işğalın vahimə­sindən sükuta dalmış və zülmətə bürünmüş bu yollar indi ara-sıra şütüyən avtomobillərin işıqları bir yana, Azərenerjinin bu ərazilərdə quraşdırdığı yarımstansiyalardakı işıqlandırma sistemi bütün ətra­fı nura qərq edirdi. Amma içimə ümid nuru ələyən təkcə bu işıqlar deyildi. Məni daha çox sevindirən ara-sıra rast gəldiyimiz xidməti tikililərin pəncərələrindən gələn işıqlar idi. Ən böyük ümid bu pən­cərədəki işıqlar idi. Pəncərədə işıq varsa, demək bu yurdda hə­yat var və həmişə olacaq. 

İlqar RÜSTƏMOV, “Xalq qəzeti” 

Bakı – Cəbrayıl – Zəngilan – Bakı