Avrasiya məkanında yeni tranzit fəlsəfəsi, enerji inteqrasiyası və geosiyasi çağırışlar

2025-ci ilin 8 avqustunda Vaşinqtonda ABŞ Prezidenti Donald Trampın iştirakı ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanmış birgə bəyannamə regionun geoiqtisadi mənzərəsini dəyişə biləcək strateji yeniliyi gündəmə gətirdi. “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” (TRIPP) adlanan bu yeni layihə Naxçıvanla Azərbaycanın əsas hissəsini birləşdirməklə yanaşı, Orta Dəhlizin mühüm seqmentinə çevrilmək potensialına malikdir. Prezident İlham Əliyevin VI Xəzər Biznes Forumuna müraciətində vurğulandığı kimi, TRIPP enerji, rəqəmsal infrastruktur və regional inteqrasiyanı irəli aparacaq çoxşaxəli strateji platformadır.

Orta Dəhliz artıq on ildən çoxdur ki, Avrasiya məkanında Şərqlə Qərbi birləşdirən ən real alternativ nəqliyyat xətti kimi nəzərdən keçirilir. Lakin onun tam potensialı yalnız ayrı-ayrı seqmentlərin tamamlanması və strateji siyasi iradənin göstərilməsi nəticəsində ortaya çıxır. TRIPP-in ortaya çıxması məhz bu məntiqlə Orta Dəhlizin funksional dəyərini yüksəldən mühüm mərhələ kimi qəbul olunmalıdır. Əgər indiyədək dəhliz əsasən Çin–Mərkəzi Asiya–Xəzər–Cənubi Qafqaz–Türkiyə–Avropa marşrutu çərçivəsində nəzərdə tutulurdusa, Naxçıvan xəttinin əlavə edilməsi həm simvolik, həm də praktiki baxımdan tamamilə yeni geosiyasi məna kəsb edir. Simvolik məna ondan ibarətdir ki, Azərbaycan uzun illər blokadada qalmış Naxçıvanı Orta Dəhlizin ayrılmaz parçasına çevirir. Bu addım yalnız milli təhlükəsizlik baxımından vacib deyil, həm də siyasi mesaj xarakteri daşıyır. Azərbaycan faktiki olaraq göstərir ki, regiondakı yeni nəqliyyat reallığı onun təşəbbüsləri əsasında formalaşır və bu prosesdə siyasi diqtə yox, qarşılıqlı fayda prinsipinə əsaslanan əməkdaşlıq üstün tutulur. Praktiki baxımdan isə TRIPP marşrutu Orta Dəhlizin logistikasına çeviklik gətirir. Əlavə yol seqmenti yüklərin alternativ istiqamət üzrə daşınmasına imkan yaradır, bu isə həm tranzit vaxtını qısaldır, həm də marşrutun dayanıqlığını gücləndirir. Qlobal təchizat zəncirlərində etibarlılıq və sabitlik amili əsas meyar hesab olunduğundan, TRIPP-in açılması Orta Dəhlizin beynəlxalq reytinqini yüksəldir və onu digər tranzit alternativləri, o cümlədən, Rusiya üzərindən keçən Şimal marşrutu ilə rəqabətdə üstün mövqeyə çıxarır.

Maraqlıdır: TRIPP marşrutu yalnız Azərbaycan üçün əhəmiyyətlidir, yoxsa bütün Orta Dəhlizin beynəlxalq dəyərini artırır? Əlbəttə, bu marşrut Azərbaycan üçün ilk növbədə daxili logistik maneəni aradan qaldırır və Naxçıvanla birbaşa əlaqəni təmin edir. Lakin məsələ bununla məhdudlaşmır. Gürcüstan və Türkiyə TRIPP vasitəsilə regiondaxili inteqrasiyanı gücləndirir, Mərkəzi Asiya dövlətləri isə yük axınını şaxələndirməklə geosiyasi riskləri minimuma endirmək imkanı əldə edirlər. Bütün bunlar həm də Avropa bazarlarının daha etibarlı enerji və logistika təminatı deməkdir. Deməli, TRIPP həm region ölkələri, həm də qlobal oyunçular üçün strateji dəyər daşıyır.

* * *

TRIPP marşrutu həm də geoiqtisadi mənada yeni mərhələni ifadə edir. Onun maliyyə və iqtisadi ölçüləri bir neçə paralel istiqamətdə nəzərdən keçirilə bilər. Əvvəla, yükdaşımaların həcminin artması nəticəsində tranzit gəlirləri həm Azərbaycanın, həm də region dövlətlərinin büdcəsinə əlavə dividendlər gətirəcək. Əgər indiyə qədər Orta Dəhlizin rəqabət qabiliyyətini əsasən Şimal və Cənub marşrutları ilə müqayisə etmək lazım gəlirdisə, TRIPP-in əlavə olunması həmin müqayisədə üstünlükləri açıq şəkildə artırır. Çünki əlavə yol şəbəkəsi logistik riskləri minimuma endirir, daşınma müddətini qısaldır və tranzit ölkələrin büdcə sabitliyinə töhfə verir.

Digər tərəfdən, TRIPP yalnız maliyyə gəlirləri ilə məhdudlaşmır, həm də regiona investisiya axınının güclənməsini stimullaşdırır. İnfrastruktur layihələri, avtomobil və dəmir yollarının modernləşdirilməsi, yeni körpü və tunellərin inşası beynəlxalq maliyyə institutları üçün konkret və perspektivli sərmayə obyektidir. Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, Avropa İttifaqının müxtəlif fondları bu istiqamətdə strateji maraq göstərirlər. Çünki dəhliz həm də Avrasiya bazarlarının birləşməsi üçün mühüm geosiyasi arteriya kimi qəbul olunur.

Üçüncü mühüm aspekt isə biznes ekosisteminin formalaşması ilə bağlıdır. TRIPP boyunca sənaye parklarının, logistika mərkəzlərinin və xidmət sektorunun inkişafı gözlənilir. Beləliklə, TRIPP-in təsiri yalnız tranzit gəlirləri ilə ölçülməyəcək, həm də regional iqtisadiyyatların struktur dəyişikliklərinə səbəb olacaq.

Bəs, TRIPP maliyyə baxımından Orta Dəhlizi daha cazibədar edəcəkmi? Şübhəsiz ki, edəcək. Çünki əlavə marşrut dəhlizin risklərini azaldaraq yüklərin fasiləsiz keçidini təmin edir. Beynəlxalq investorlar risklərin daha az olduğu məkana üstünlük verdiklərindən, TRIPP Orta Dəhlizi həm maliyyə, həm də iqtisadi baxımdan daha etibarlı və perspektivli platformaya çevirir.

* * *

Prezident İlham Əliyevin VI Xəzər Biznes Forumunun iştirakçılarına müraciətində xüsusi vurğuladığı məqamlardan biri TRIPP-in təkcə nəqliyyat arteriyası kimi deyil, həm də enerji və rəqəmsal infrastruktur layihəsi kimi strateji əhəmiyyət daşımasıdır. Marşrutun enerji ölçüsü, ilk növbədə, bərpaolunan resursların ixracını hədəfləyir. Azərbaycan artıq günəş və külək enerjisi üzrə irimiqyaslı layihələr həyata keçirir, Xəzər dənizində külək potensialı Avropanın “yaşıl keçid” strategiyaları ilə uyğun gələn dəyərlər yaradır. TRIPP bu enerjinin regional bazarlarla yanaşı, Avropa istiqamətinə daşınması üçün yeni texniki imkanlar aça bilər.

Layihənin digər mühüm tərəfi isə qaz və neft nəqli üçün alternativ kanal funksiyasıdır. Qlobal enerji bazarlarında qeyri-müəyyənliklərin artdığı bir dövrdə TRIPP enerji təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əlavə zəmanət mexanizmi rolunu oynaya bilər. Bununla yanaşı, TRIPP yalnız enerji resurslarının daşınması ilə məhdudlaşmır. Rəqəmsal komponentin əlavə edilməsi TRIPP-i XXI əsrin yeni nəqliyyat fəlsəfəsinə uyğunlaşdırır, həm də məlumat və xidmətlərin qlobal mübadiləsinin bir hissəsinə çevirir.

TRIPP enerji marşrutu kimi hansı qlobal əhəmiyyətə sahib ola bilər? Aİ hazırda enerji təchizatında Rusiyadan asılılığı minimuma endirmək və yaşıl enerji keçidini sürətləndirmək üçün alternativ mənbələr axtarır. TRIPP bu mənada Xəzər dənizindəki bərpaolunan enerji layihələrinin Avropaya çıxışı üçün əlavə kanal rolunu oynaya bilər. Bu amil yalnız enerji təhlükəsizliyi deyil, həm də ekoloji dayanıqlıq baxımından Avropa üçün strateji dəyər kəsb edir. Rəqəmsal infrastrukturun inkişafı isə regionu “enerji və data habı” kimi mövqeləndirərək, həm fiziki, həm də virtual mübadilə məkanında əhəmiyyətli strateji körpü yaradır.

* * *

TRIPP layihəsinin reallaşması regionda siyasi dinamikanı dəyişmək gücünə malikdir. Bir tərəfdən bu marşrut əməkdaşlıq üçün yeni platforma yaradır, dövlətlərin qarşılıqlı maraqlar əsasında bir araya gəlməsini təşviq edir, digər tərəfdən isə geosiyasi balansın dəyişməsi mövcud rəqabətlərin kəskinləşməsinə səbəb ola bilər. Regional rəqabət kontekstində İran və Rusiya faktoru xüsusi yer tutur. Hər iki dövlət uzun illərdir ki, öz nəqliyyat dəhlizlərini – İran “Şimal–Cənub” xəttini, Rusiya isə “Transsibir” və Şimal marşrutlarını önə çıxarmağa çalışır. TRIPP-in ABŞ kimi Qərb gücünün dəstəyi ilə gündəmə gəlməsi bu ölkələrin maraqlarına meydan oxuya bilər. Rusiya üçün bu, Avrasiya məkanında təsir imkanlarının zəifləməsi deməkdirsə, İran üçün regional təcridin daha da dərinləşməsi ehtimalı yaranır.

Təhlükəsizlik aspekti də diqqətdən kənarda qalmır. TRIPP-in uğurlu və davamlı fəaliyyəti həm də siyasi sabitliklə bağlıdır. Ermənistan–Azərbaycan münasibətlərində real sülhün bərqərar olması marşrutun dayanıqlı istifadəsi üçün vacib şərtdir. Əgər bölgədə hərbi eskalasiyalar təkrarlansa, bu, TRIPP-in beynəlxalq yükdaşımalarında etibarlılıq amilini zəiflədə bilər.

Qlobal güc balansı baxımından isə TRIPP-in əhəmiyyəti daha geniş miqyasda ölçülür. ABŞ-ın layihəyə birbaşa şahidlik etməsi Qərbin Orta Dəhlizə marağını təsdiqləyir. Nəticədə, bu amil Avrasiya məkanında ABŞ–Çin rəqabətinə yeni çalar qatır. Çin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünün əsas hissəsi kimi Orta Dəhlizə strateji əhəmiyyət verir, lakin TRIPP-in Qərbin dəstəyi ilə formalaşması Pekinin bölgədəki təsirinə alternativ hesab oluna bilər. Paralel olaraq, ABŞ–Rusiya münasibətlərində də TRIPP-in strateji çəkisi artır, çünki bu marşrut Moskvanın dominant tranzit imkanlarını zəiflədə bilər.

Burada sual yaranır ki, TRIPP bölgədə sabitləşdirici, yoxsa yeni rəqabət mənbəyi ola bilər? Hər iki ehtimal mövcuddur. Əgər region ölkələri qarşılıqlı fayda prinsipinə üstünlük verərək layihəni ümumi inkişaf və inteqrasiya üçün istifadə etsələr, TRIPP sabitləşdirici faktor kimi çıxış edər. Bu halda o, əməkdaşlıq və iqtisadi qarşılıqlı asılılıq üzərindən sülhə xidmət edər. Lakin əks ssenaridə, yəni geosiyasi güclərin marşrutu öz maraqları üçün instrumentalizasiyaya cəhd etməsi fonunda TRIPP bölgədə yeni rəqabət dalğalarının başlanğıc nöqtəsinə çevrilər.

Son olaraq qeyd edək ki, VI Xəzər Biznes Forumunun əsas mövzusu kimi “Orta Dəhliz boyunca: bağlantı, maliyyə və enerji” məhz TRIPP-in gündəmə gətirilməsi ilə yeni strateji kontekstə yüksəldi. Azərbaycan inteqrasiyanın təşəbbüskarı və qlobal təchizat zəncirlərinin mühüm aktoruna çevrilir. TRIPP Orta Dəhlizin sadəcə xəritə üzərindəki bir yol olmadığını, əslində isə Avrasiya məkanında sabitlik, enerji təhlükəsizliyi və rəqəmsal inteqrasiyanın mərkəzi dayağına çevrilə biləcəyini göstərir.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru