Azərbaycanın milli hədəfi və Avropanın strateji alternativi

Prezident İlham Əliyevin “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına verdiyi müsahibə Cənubi Qafqazda yeni strateji düzən formalaşdıran Vaşinqton razılaşmasının təfsilatlarını anlamaq üçün mühüm mənbədir. Burada diqqəti cəlb edən əsas məqam – Azərbaycanın illərlə gündəmdə saxladığı və indi “Tramp marşrutu” adlandırılan Zəngəzur dəhlizi məsələsidir.

Əgər Zəngəzur dəhlizi uzun illərdir Bakının strateji hədəfi idisə, niyə bu məsələ birdən-birə “Tramp marşrutu” adı ilə təqdim olunmağa başladı? Prezident İlham Əliyevin cavabı göstərir ki, məsələnin mahiyyəti dərin siyasi məna daşıyır. Azərbaycan beş ilə yaxın bir müddətdə Ermənistanla aparılan danışıqlarda konstruktiv nəticə əldə edə bilmədi. İrəvan dəhlizin açılmasını davamlı şəkildə yubadır, müxtəlif bəhanələrlə prosesdən yayınırdı. Belə bir vəziyyətdə Bakı başa düşdü ki, məsələ yalnız ikitərəfli müzakirələrin predmeti kimi qalarsa, real nəticə əldə etmək mümkün olmayacaq.

Məhz buna görə Azərbaycan strateji addım ataraq məsələni regional çərçivədən çıxarıb beynəlxalq gündəmə daşıdı. Bu isə artıq yeni mərhələ idi: məsələ təkcə Bakı–İrəvan münasibətlərindən ibarət deyil, qlobal güclərin diqqətini tələb edən regional təhlükəsizlik məsələsinə çevrildi.

Burada əsas dönüş nöqtəsi ABŞ administrasiyasının – konkret olaraq Prezident Donald Trampın komandasının – prosesə qoşulması oldu. Vaşinqton vasitəçi kimi yalnız diplomatik dəstək göstərmədi, eyni zamanda Azərbaycanın ən mühüm narahatlığını qəbul etdi: dəhliz yalnız Ermənistanın verdiyi təminatlarla işləyə bilməz, onun təhlükəsizliyi beynəlxalq zəmanətlərlə qorunmalıdır. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan de-fakto dəhlizi beynəlxalq statusa qaldırmağa nail oldu. Əgər əvvəllər söhbət regiondaxili yolun bərpasından gedirdisə, artıq məsələ qlobal nəqliyyat və təhlükəsizlik arteriyası çərçivəsində müzakirə olunur.

Bunun nəticəsi olaraq dəhliz siyasi brend qazandı – “Tramp marşrutu”. Dəhlizin belə adlandırılması bir tərəfdən ABŞın regiondakı vasitəçilik rolunu simvolizə edir, digər tərəfdən isə layihənin beynəlxalq siyasi çəkisini artırır.

Başqa sözlə, Zəngəzur dəhlizi artıq sadəcə 42 kilometrlik bir yol xətti deyil. Dəhliz həm Azərbaycanın Naxçıvanla quru əlaqəsini təmin edən milli təhlükəsizlik məsələsi, həm Avropa ilə Asiyanı birləşdirən iqtisadi arteriya, həm də ABŞın regiondakı nüfuzunu təsdiqləyən qlobal siyasi layihədir.

***

Prezident İlham Əliyevin müsahibəsində verdiyi cavab göstərir ki, məsələ fundamental xarakter daşıyır. Zəngəzur dəhlizi milli bütövlük anlayışı ilə sıx bağlıdır.

1920-ci ildə sovet Rusiyasının qərarı ilə Qərbi Zəngəzurun Ermənistana verilməsi nəticəsində Azərbaycan faktiki olaraq coğrafi parçalanmaya məruz qaldı. Ölkənin əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında təbii quru əlaqəsi kəsildi. Azərbaycanın strateji imkanları, iqtisadi potensialı və regional təsir gücü on illər ərzində məhdudlaşdırıldı. Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etməsindən sonra qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri həmin parçalanmanın nəticələrini aradan qaldırmaq olub. Naxçıvana gediş-gəlişin yalnız İran və ya daha uzaq marşrutlar vasitəsilə həyata keçirilməsi ölkənin strateji çevikliyini xeyli zəiflədir.

Zəngəzur dəhlizinin açılması bu tarixi parçalanmaya son qoymaqla yanaşı, Azərbaycanın milli təhlükəsizlik arxitekturasını tamamlamağa xidmət edir. Dəhliz daxili bütövlüyün bərpası, regional liderlik mövqeyinin möhkəmləndirilməsi və strateji muxtariyyətin təmin edilməsi anlamına gəlir. Başqa sözlə, Bakı üçün bu dəhliz tarixi ədalətin bərpası və milli gücün konsolidasiyasıdır.

***

Məsələnin digər mühüm tərəfi isə Azərbaycanın artıq təkcə regional deyil, qlobal nəqliyyat şəbəkəsinin mühüm halqasına çevrilməsi ilə bağlıdır. Son illərdə Bakı “Orta Dəhliz” vasitəsilə Asiya ilə Avropa arasında mühüm tranzit mərkəzi statusu qazanıb. Marşrut Çindən başlayaraq Mərkəzi Asiya üzərindən Xəzər dənizi və Azərbaycan vasitəsilə Gürcüstana, Türkiyəyə və Avropaya qədər uzanır. İndi isə gündəmə gələn Zəngəzur dəhlizi bu xəttin tamamlayıcı alternativi kimi çıxış edir. Başqa sözlə, əgər Orta Dəhliz Azərbaycanın logistika gücünü təsdiqləyirdisə, “Tramp marşrutu” bu rolu daha da möhkəmləndirir və şaxələndirir.

Bəs Avropa üçün bu layihənin real dəyəri nədən ibarətdir? Birincisi, Zəngəzur dəhlizinin açılması Avropa İttifaqı üçün enerji və yükdaşıma marşrutlarının şaxələndirilməsi deməkdir. Bu isə təbii olaraq Rusiyadan asılılığın daha da azalması ilə nəticələnəcək. Ukrayna müharibəsi fonunda Avropanın əsas prioritetlərindən biri enerji və logistika təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Azərbaycan üzərindən keçən əlavə marşrut Avropanın bu hədəfinə mühüm töhfə verir.

İkincisi, dəhliz Çin–Mərkəzi Asiya– Azərbaycan–Avropa xəttində yük axınının daha sürətli və effektiv hərəkətini təmin edəcək. Nəticə Avropa bazarlarının Asiya ilə daha sıx inteqrasiyasına xidmət etməklə yanaşı, Brüssel üçün qlobal ticarət rəqabətində strateji üstünlük yarada bilər.

Üçüncüsü, Ermənistanın tranzit ölkəyə çevrilməsi regionda sabitlik üçün əlavə stimul hesab oluna bilər. Avropa çox yaxşı anlayır ki, Ermənistan iqtisadi izolyasiyadan çıxmaqla regionda əməkdaşlığa daha çox maraq göstərə bilər. Bu amil isə həm Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində gərginliyi azaldır, həm də Cənubi Qafqazın təcrid olunmuş konflikt zonasından beynəlxalq inteqrasiya platformasına çevrilməsi istiqamətində yeni imkanlar yaradır.

Əsas nəticə bundan ibarətdir ki, Zəngəzur dəhlizi Avropa üçün enerji təhlükəsizliyi, ticarət dinamikası və regional sabitlik baxımından strateji körpü funksiyasını daşıyır.

***

Burada diqqəti çəkən əsas sual budur ki, niyə Azərbaycan üçün beynəlxalq zəmanətlər bu qədər vacib idi? Prezident İlham Əliyevin cavabından görünür ki, məsələ sadə etimad məsələsindən doğur. Ermənistanın verdiyi təminatlar Azərbaycanın maraqları üçün etibarlı hesab edilmir. Bunun səbəbi də aydındır: Ermənistan uzun illər ərzində Naxçıvanla əlaqəni qəsdən kəsib, beynəlxalq hüquqa zidd addımlar atıb və regionda destruktiv mövqe tutub. Belə bir dövlətin sözünə güvənmək Bakının təhlükəsizlik konsepsiyasına ziddir.

Buna görə Azərbaycan Zəngəzur dəhlizinin yalnız Ermənistanın təminatları ilə deyil, ABŞ və digər qlobal güclərin beynəlxalq zəmanəti ilə işləməsini əsas şərt kimi irəli sürdü. Vaşinqton bu arqumenti qəbul etməklə məsələnin statusunu köklü şəkildə dəyişdi: artıq söhbət sırf regional təşəbbüsdən yox, qlobal miqyaslı nəqliyyat və təhlükəsizlik arteriyasından gedir.

Prezident İlham Əliyevin müsahibəsində vurğuladığı kimi, Ermənistan illərlə tranzit imkanlarından məhrum olub. Ölkə Cənubi Qafqazda geoiqtisadi inteqrasiyadan kənarda qalıb, kommunikasiyaların hamısı onun ətrafından yan keçib. Zəngəzur dəhlizinin açılması isə İrəvan üçün yeni şans yaradır. Amma məsələ buradadır ki, Ermənistanın qarşısında seçim var. Bu layihə onun üçün tarixi fürsət ola biləcəyi kimi, yanlış qərarlar nəticəsində yeni bir geosiyasi riskə də çevrilə bilər. Əgər İrəvan yenə də destruktiv mövqedə qalarsa, həm iqtisadi dividendlərdən məhrum olacaq, həm də regional layihələrin kənarında qalaraq təcridini dərinləşdirəcək. Deməli belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, Ermənistanın gələcək mövqeyi bu layihəyə münasibətindən birbaşa asılı olacaq. İrəvan ya “Tramp marşrutu” ilə regional inteqrasiyanın bir hissəsinə çevriləcək, ya da tarixi fürsəti əldən verərək geosiyasi dalanda qalacaq.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru