ABŞ Cənubi Qafqazda sülh missiyasını inamla gerçəkləşdirir

Son illər Cənubi Qafqazın sarsıntılarla dolu geosiyasi mənzərəsində Vaşinqton görüşü ümid işığı oldu. ABŞ-ın aktiv vasitəçiliyi, Donald Tramp və İlham Əliyev arasında qurulan pozitiv dialoq, Nikol Paşinyanın dəyişən sülh siyasəti – bütün bunlar regionda dayanıqlı sülhün qurulması yolunda əhəmiyyətli addımlar kimi görünür.

Cənubi Qafqaz bölgəsi uzun illərdir ki, qlobal güc mərkəzlərinin maraqları arasın­da sıxışmış, münaqişələr və qarşıdurmala­rın dayandığı mürəkkəb geosiyasi meydan olmuşdur. Ermənistan və Azərbaycan ara­sında davam edən münaqişə isə bu regional sarsıntıların ən ağrılı nümunəsidir.

Ancaq 2025-ci ilin avqustunda Vaşinq­tonda baş tutan üçtərəfli görüş yeni dövrün başlanğıcını qoydu. ABŞ-ın fəal vasitəçi­lik rolunu üstlənərək təşəbbüs göstərməsi, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Er­mənistan Baş naziri Nikol Paşinyan arasın­da konstruktiv dialoqun qurulması regionda sülhə ümidlərin canlanmasına səbəb oldu.

Donald Tramp Administrasiyasının re­giona baxışında dəyişikliklər bu prosesin əsas katalizatorlarından oldu. ABŞ uzun illərdən sonra Cənubi Qafqazda daha aktiv, daha məsuliyyətli və sülh yönümlü siyasət yürütməyə başladı. Tramp və Əliyev ara­sında yaranan pozitiv münasibətlər Vaşinq­ton görüşündə özünü açıq şəkildə göstərdi. 

Nikol Paşinyanın mövqeyindəki dəyi­şikliklər də diqqətəlayiqdir. Paşinyan artıq sülhün və diplomatik həllin tərəfdarı kimi çıxış edir, ABŞ-ın təşəbbüslərinə dəstək verir və münaqişənin güc yolu ilə deyil, da­nışıqlar yolu ilə həllinə tərəfdar olduğunu isbatlayır. Mövcud dəyişiklik isə Ermənis­tanın həm daxili siyasətində, həm də xarici münasibətlərində yeni bir dövrün əlaməti­dir.

Vaşinqton görüşünün nəticəsi olaraq ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyəti faktiki olaraq dayandırılır və onun yerini ABŞ-ın liderliyində yeni sülh mexanizmi tutur. 

Rusiya və İran kimi regional güclərin təsirinin zəifləməsi isə ABŞ-ın regionda sülh təşəbbüslərini daha effektiv həyata keçirməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bəs bütün bu dəyişikliklər Cənubi Qafqazın gələcəyinə nə vəd edir? Vaşinqton görüşü sülhün möhkəmlənməsi üçün real fürsət yaradacaqmı? Diplomatik münasibətlərin bərpası iqtisadi əməkdaşlıq və regional in­teqrasiya nə qədər davamlı olacaq?

***

Vaşinqton görüşü ABŞ-ın Cənubi Qafqazda uzun müddətdir mövcud olan status-kvonu dəyişmək istədiyinin ən ay­dın göstəricisidir. Ənənəvi olaraq bölgədə Rusiya və İranın dominant təsiri ilə üzləşən ABŞ bu dəfə fərqli bir strategiya ilə çıxış edir: aktiv diplomatiya, konkret təkliflər və hər iki tərəflə açıq dialoq.

Donald Trump Administrasiyası ilə başlayaraq ABŞ-ın region siyasətində bir növ canlanma müşahidə olunur. Tramp və Əliyev arasındakı müsbət münasibətlər yalnız şəxsi səviyyədə qalmayıb iki ölkə arasında ticarət, təhlükəsizlik və strateji əməkdaşlıq sahələrində konkret addımların atılmasına təkan verir. Yeni yanaşma ABŞ-ın regionda vasitəçilik rolunu yalnız formal xarakter daşıyan Minsk qrupundan kənara çıxararaq, daha geniş və aktiv siyasət yü­rütməsinə şərait yaradır. ABŞ, Rusiya və İranın regionda təsirinin azaldığı bir za­manda özünün vasitəçi və liderlik funksi­yalarını gücləndirir, həmçinin Azərbaycan və Ermənistan liderləri ilə birbaşa dialoqu prioritetə çevirir.

Nikol Paşinyanın sülhə münasibətində­ki dönüş isə ABŞ-ın bu prosesdəki rolu ilə sıx əlaqəlidir. Paşinyan əvvəllər daha sərt, konfliktə meyilli mövqedə olsa da, hələ Vaşinqton görüşünə qədər sülh danışıqla­rına daha açıq və konstruktiv yanaşmağa başladı. ABŞ-ın təşəbbüsləri Paşinyanın regionda izolyasiyadan çıxaraq iqtisadi və siyasi inteqrasiya yolunu seçməsində həll-edici rol oynadı. Bütün bu addımlar isə tək­cə Ermənistan üçün deyil, bütövlükdə Cə­nubi Qafqaz üçün yeni inkişaf üfüqlərinin açılması deməkdir.

Aydın görünür ki, ABŞ regionda yalnız güc balansını dəyişmək yox, həm də da­vamlı sülhün bərqərar olması üçün şərait yaratmağa çalışır. 

1992-ci ildə “Azadlığa dəstək Aktı”­na qəbul edilən 907-ci düzəliş isə ABŞ-ın postsovet ölkələrinə yardımı nəzərdə tutan proqramı çərçivəsində yalnız Azərbayca­na qarşı tətbiq edilən yeganə sanksiya idi. Səbəb kimi Qarabağ münaqişəsində Azər­baycanın “Ermənistana qarşı blokadası” göstərilsə də, faktiki olaraq, bu qərar Va­şinqtonun regiondakı siyasətində balanssız­lıq yaradırdı. İllər ərzində bu məhdudiyyət müəyyən hallarda prezident fərmanları ilə müvəqqəti dayandırılsa da, hüquqi qüvvə­sini qoruyurdu. İndi isə 907-ci düzəlişin Vaşinqton görüşündə ləğvi ABŞ-ın Azər­baycana qarşı illərlə davam edən diskri­minasiya elementini aradan qaldırmaqla yanaşı, hərbi-texniki əməkdaşlıq, enerji təhlükəsizliyi və regional layihələrdə birgə fəaliyyət üçün yeni imkanlar açır. Elə bu addım da Vaşinqtonun Cənubi Qafqazda “köhnə oyun qaydaları”ndan imtina edərək, daha real və bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq modelinə keçdiyinin siqnalıdır.

ATƏT-in Minsk qrupunun yenidən qu­rulması və ya faktiki ləğvi də bu istiqamət­də atılmış addımlardan biridir. Qurumun illərlə davam edən danışıqları dondurması əvəzində ABŞ-ın liderliyində formalaşan yeni sülh mexanizmi tərəflər arasında eti­madın və əməkdaşlığın artırılması üçün daha çevik və praktik vasitələr təqdim edir. Minsk qrupu uzun illər boyunca Qarabağ münaqişəsinin həllində əsas vasitəçi kimi tanınsa da, son illərdə fəaliyyətinin effek­tivliyini itirmişdi. Görüşlər çox vaxt formal xarakter daşıyır, ciddi irəliləyiş isə müşahi­də olunmurdu. Vaşinqton görüşü ilə Minsk qrupunun bu funksiyasının faktiki olaraq sona çatması yeni sülh mexanizminin ya­ranmasının təməlini qoydu.

ABŞ-ın təşəbbüsü ilə formalaşan bu yeni mexanizm daha çevik, sürətli və real nəticəyə yönəlikdir. Artıq region ölkələri ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə birbaşa danışıqlar aparır, sülh müqaviləsinin əsas prinsipləri üzərində anlaşmağa çalışırlar. 

Minsk qrupunun funksiyalarının azal­ması ilə regionda Rusiya və İranın rolu da əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyib. Onların Cə­nubi Qafqazda ənənəvi təsir dairəsi ABŞ-ın aktiv siyasəti nəticəsində daralır. Bu, regi­onda güc balansının dəyişməsi deməkdir. Rəsmi Vaşinqtonun sülhə önəm verməsi və regionda etimad yaratmağa çalışması Rusi­ya və İranın passivləşməsinə gətirib çıxarır.

Rusiya uzun illər Ermənistanın əsas müttəfiqi olsa da, Vaşinqton görüşündən sonra bu əlaqələrdə müəyyən məsafə ya­ranır. Ermənistanın ABŞ-ın sülh təşəbbüs­lərinə müsbət reaksiya verməsi Moskvanın regiondakı mövqeyinin zəiflədiyini göstə­rir. İran da öz növbəsində Cənubi Qafqazın siyasi gündəmində daha zəif iştirak edir və sadəcə, ABŞ-ın diplomatik təşəbbüslərini izləyir.

Vaşinqton görüşünün ən mühüm nəti­cələrindən biri Ermənistan və Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlərin bərpa­sıdır. Diplomatik münasibətlərin bərpası, qarşılıqlı etimadın yaranmasına, sərhədlə­rin açılmasına, ticarət və iqtisadi əlaqələrin inkişafına zəmin yaradır. İqtisadi inteqrasi­ya Cənubi Qafqazda sülhün dayanıqlı olma­sı üçün əsas şərtdir. Həmçinin diplomatik əlaqələrin qurulması humanitar məsələlər­də əməkdaşlığın güclənməsinə də yol açır. Qaçqınların geri qayıdışı, minalardan tə­mizləmə, mədəniyyət və təhsil sahələrində əməkdaşlıq regionda uzunmüddətli sülhün təməl daşlarını qoyur. Bu baxımdan, Va­şinqton görüşü Cənubi Qafqazda yeni sülh və əməkdaşlıq dövrünün başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir.

Vaşinqton görüşü ilə başlayan yeni mərhələ Cənubi Qafqazın uzun müddət donmuş münaqişəsinin həlli üçün əsl fürsət yaradır. ABŞ-ın regionda güclü və konst­ruktiv vasitəçi rolu, Azərbaycan və Ermə­nistan liderləri arasında dialoqun sürətlən­dirilməsi sülh prosesinin gələcəyinə dair optimizmi artırır.

Lakin burada əsas sual qalır: bu yeni sülh təşəbbüsləri nə qədər davamlı və daya­nıqlı ola bilər? Regionda mürəkkəb etnik, siyasi və tarixi zəmində formalaşan qarşı­durmalar ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə həqiqətən də tam həll oluna bilərmi?

Tarixi təcrübə göstərir ki, münaqişələr təkcə liderlərin mövqelərinin dəyişməsi ilə deyil, həm də dərin ictimai-siyasi dəyişik­liklərlə həll olunur. Prezidentlərin yaxınlaş­ması mühüm siyasi siqnaldır, lakin sülhün dayanıqlı olması üçün xalqlar arasında dip­lomatiya – yəni mədəni, humanitar və sosi­al səviyyədə qarşılıqlı anlaşma – həlledici rol oynayır. Vaşinqton görüşü bu baxımdan irəliyə doğru ilk böyük addımdır, amma prosesin uğurlu olması üçün daha geniş so­sial dəstək və qarşılıqlı etimadın yaranması zəruridir. Xalqların diplomatiyası stereotip­lərin və düşmən obrazının aradan qaldırıl­ması, təhsil, mədəniyyət və iqtisadi sahələr­də birgə layihələrin təşkili ilə güclənə bilər. Əgər bu paralel proses prezidentlər arasın­dakı siyasi dialoqu tamamlayarsa, o zaman Vaşinqton görüşü təkcə kağız üzərində qa­lan diplomatik razılaşma deyil, real sosial barışın başlanğıcı ola bilər. 

Cavab isə zamanla veriləcək, amma in­didən aydındır ki, Cənubi Qafqazın sabahı üçün yeni ümidlər doğur və ABŞ-ın bu mis­siyasının uğuru regionun gələcək inkişafın­da həlledici rol oynayacaq.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,  siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru