(fəlsəfi yanaşma)

(əvvəli https://xalqqazeti.az/az/siyaset/178892-amea-nin-yenilesme-kursu-dovletcilik)

Beləliklə, II məqalənin son tezisinin məzmununda iki aspekt sıx qarşılıqlı əlaqədə ifadə edilmişdir. Birinci aspekt hər bir AMEA əməkdaşının araşdırma sərbəstliyi ilə alim məsuliyyətinin nisbətini ölkənin strateji inkişaf kursunun ruhuna uyğun müəyyən etməsi ilə əlaqəlidir. 

İkinci aspekt AMEA-nın yeniləşmə kursunun aktuallığı fonunda onun maliy­yələşməsini fundamental olaraq yeniləş­dirmək zərurətini ifadə edir. Bu ehtiyac AMEA rəhbərliyinin dövləti maraqları mərkəzi məqsəd kimi qəbul edərək, ol­duqca yüksək fəallıq göstərməsi fonun­da çox təbii görünür. Çünki ölkəmiz, müstəqilliyimiz və dövlətçiliyimiz naminə ölkənin baş elmi təşkilatının fəallıq təşəb­büsü maliyyə cəhətdən də dəstəklənmə­lidir. 

Bundan əlavə, vurğulanan iki aspekt daxilində bir sıra mühüm faktorlar da mövcuddur. Məsələnin fəlsəfi tərəfi üzə­rində bir qədər geniş dayanmaq lazım gəlir. 

Kollektiv məsuliyyət

Kollektiv məsuliyyəti nəzəri zərurət­dən praktiki fəaliyyət faktoruna çevirmək asan məsələ deyil. Burada uzun müddət formalaşmış bir sıra psixoloji sindromla­rı, elmi fəaliyyətin təşkilindəki müəyyən statikliyi, həm də tədqiqatları ölkənin in­kişaf kursunun şərtlərinin tələb etdiyi is­tiqamətlərə davamlı yönəltməyi nəzərə almaq gərəkdir. 

Psixoloji sindromlar 

Yeniləşmə kontekstində psixoloji sindromların müəyyən qismi haqqında öncəki məqalələrdə bəhs etmişik. Bura­da insanın yeniləşməyə, ümumiyyətlə, əmin olması məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yəni, allim əmin olmalıdır ki, həqiqi mənada elmi təşkilatda yeniləş­mə aparılır. Gedən proseslər hər hansı şəxsi maraqlara xidmət etmir və keçici deyildir. Öncəki mərhələlərdə də analoji addımlar atıldığı haqqında AMEA rəhbər­ləri fikir bildirmişlər, lakin bu, həm qısa müddətli olmuş, həm də real prosesdən çox imitasiyanı xatırlamışdır. Bu gedişat istər-istəməz əməkdaşlarda yeniliyin real olmasına inamsızlıq da yaratmışdır. La­kin bu cür yanaşmada ciddi bir qüsur və yanlışlıq vardır. Çünki indiki proseslərə dövlət başçısının və AMEA rəhbərliyinin real addımları kontekstində yanaşmaq düzgündür. Keçmişdəki qısamüddətli təcrübələr həmin mərhələnin bir sıra re­allıqları ilə əlaqəli müsbət sonuc vermə­mişdir (köklü və davamlı yeniliklər baxı­mından). 

Ancaq son 20 ildə Prezidentin elmlə bağlı çağırışlarına və dəvətlərinə baxdıq­da görürük ki, dövlət başçısı qətiyyətlə bu sferada vəziyyəti dünya standartla­rı səviyyəsinə yüksəltməkdə israrlıdır. İlham Əliyevi lider kimi fərqləndirən key­fiyyətlərdən biri məhz əsaslı, sistemli, davamlı və qətiyyətlə problemin üzərinə getməsidir. Azərbaycan lideri məsələnin zamanında həll edilməsində çox mə­harətlidir. Bu baxımdan Prezidentin məhz yeni tarixi mərhələ ilə əlaqədar bir daha alimlərə səslənməsi, onları yüksək inki­şaf etmiş Azərbaycan yaratmaqda daha fəal olmağa dəvət etməsi tarixi addımdır! Bəli, Prezident alimləri və bütövlükdə, zi­yalıları ölkə üçün fəallığa dəvət etmişdir! AMEA rəhbərliyinin buna reaksiyası ne­cədir?

AMEA rəhbərliyi tam olaraq Prezi­dentin səslənişini bəyan etmiş və bunu fəallığı ilə təsdiq etməkdədir. Qurumun rəhbəri Prezidentin müəyyən etdiyi in­kişaf strategiyasına dəqiq və tam əməl edərək idarəetmədə, elmi fəaliyyətin təşkilində və müxtəlif elmi təşkilatlarla əməkdaşlığı gücləndirməkdə maksimum təşəbbüskar çıxış edir. Aydın görünür ki, AMEA artıq bütün imkanları ilə müstəqil dövlətçiliyin daha da inkişaf etməsi pro­sesinin yanındadır və elmlə bağlı burada hansı məqamlar varsa, ona yenidən bax­mağa hazırdır. 

Milli Elmlər Akademiyası kollektiv ola­raq dövlət başçısı və təşkilatın rəhbərliyi­nin bu fəallığı, dəvəti və təşşbükarlığına əsaslanaraq yeniləşmənin gerçəkliyinə, davamlılığına və mütləq uğura hesablan­dığına inanmalıdır! Şübhə etmirik ki, kol­lektivin böyük əksəriyyəti məhz bu fikir­dədir! Çünki azərbaycanlılar dövlətçiliyi çox sevir və onun uğrunda çalışmaqdan yorulmurlar! Tarix dəfələrlə bunu sübut etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün son qəpiyini xərcləyən kişiləri, ge­cə-gündüz suverenliyimiz naminə çalı­şan ziyalıları xatırlaya bilərik. 

II Dünya savaşında da bu xalq eyni hərəkətləri etdi. Özünə Vətən saydığı SSRİ-ni qorumaq üçün hər bir fədakar­lığa qatıldı. Azərbaycanın bir cəmiyyət olaraq, faşizm üzərində qələbədə ciddi rol oynadığından bu gün də danışırlar. Həmin dövrdə azərbaycanlı qoca, qadın, gənc, uşaq ac qaldı, lakin xilaskarı bildi­yi sovet ordusuna əlində olan hər şeyi göndərdi. Azərbaycan alimləri o dövrdə elm, texnika, hərb üçün nələr etmədilər? Arxivlərə baxsaq, gizli sənədlərə diqqət etsək, görərik ki, azərbaycanlılar əsgər kimi hərb meydanında necə döyüşmüş­lərsə, alimləri də eyni mücadiləni apar­mışlar. Azərbaycan şairi o dövrdə yazırdı ki, “müsəllah əsgərəm mən də bu gün­dən”. 

İndi müstəqillik dövründə Azərbay­can fəhləsi, kəndlisi, siyasətçisi və əsgəri kimi, alimi də böyük fədakarlıq göstər­məyə hazırdır! Əslində, AMEA əməkdaş­ları bu fədakarlığı göstərirlər. II Qarabağ savaşında bütün Azərbaycan kimi, alim­lər və müəllimlər də Vətənin “müsəllah əsgəri oldular”. Azərbaycanlı pensiyaçısı son qəpiyini, ayağında cırıq ayaqqabısı ola-ola, orduya verdiyi kimi, Azərbaycan alimi zehninin və psixologiyasının son potensialını da dövlətin müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünün təmininə fəda etmək­dən çəknmədi! AMEA əməkdaşlarının ön cəbhədə iştirakını sübut edən fakt­lar çoxdur! Bununla yanaşı, yaradıcılıq sahəsində də fəaliyyət davam etmişdir! 

Azərbaycan ziyalılarının əksəriyyəti həmişə vətənpərvər, vətənsevər olmuş­dur və indi də belədir. Bu, bütövlükdə Azərbaycanda ziyalılıq ənənəsindən qaynaqlanır. Burada yaradıcı adamların böyük əksəriyyəti başqa cür ola bilmirlər! Vətən darda olanda AMEA-nın divarları da soyudu! AMEA şəhidin anası ilə bir­gə ağladı, qazisi ilə qürur duydu! AMEA Azərbaycan Prezidentinin yüksək zə­kasını dərk edib, onu alqışlayan böyük təşkilatdır! AMEA həmişə dövlətin yanın­dadır, lakin bundan sonra daha yüksək səviyyədə fəal olacaqdır! AMEA rəhbər­liyi psixoloji sindromlar zəncirini birdəfəlik qırmışdır! Məsuliyyətlə dövlət və millət üçün, cəmiyyətin inkişafı naminə fəaliy­yət göstərməyə hazırdır! 

Elmi fəaliyyətin təşkilindəki statiklik

Hazırda təşkilat rəhbərliyi bu is­tiqamətdə ardıcıl addımlar atmaqdadır. Təbii ki, uzun illər formalaşmış araşdır­ma modellərini qısa müddətdə və da­vamlı dəyişmək mümkün deyildir. Burada yalnız rəhbərliyin fəallığı kifayət etmir. Hər bir tədqiqat institutu daxilində işə və birgə çalışdığı əməkdaşın yaradıcılığına münasibəti yeniləşməlidir. Nəyi nəzərdə tuturam?

Sirr deyil ki, AMEA-da dərin bilikli alimlər az deyildir. Onlar dünya miqya­sında əsərələrini dərc etdirirlər. Müxtəlif beynəlxalq elmi konfranslarda çıxışları maraqla qarşılanır. Təbiət elmləri haqqın­da deyə bilmərəm, lakin sosial, humani­tar və ictimai elmlərdə bu səviyyədə olan alimlərin yaradıcılığına işlədiyi institut da daxil olmaqla, elm camiyəsi lazımi səviy­yədə oxumur! Təəssüfedicidirmi? Əlbət­tə! Lakin gerçəklikdir! Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün AMEA rəhbərliyi tez-tez məhz Azərbaycan alimlərinin yar­dıcılığına həsr edilmiş tədbirlər keçirir. Bir neçə institut üçün ortaq mövzularda “dəyirmi masalar”, konfranslar, yubileylər təşkil edir. Bu üsulla istər-iztəməz Azər­bacyan alimləri bir-birinin yaradıcılığı ilə real zamanda tanış olurlar. Proses get­dikcə genişlənir və öz bəhrəsini verir. Ancaq burada bir özəlliyi vurğulamaq lazımdır. 

Məsələ ondan ibarətdir ki, elmi fəaliy­yətin təşkil edilməsində uzun müddət sta­tiklik yaradan sindromlardan xilas olmaq üçün alimlərin özlərinin fəal olması zəru­ridir. O cümlədən, elm aspektində kom­munikativ aktivliyi artırmaq, bir-birinin elmi araşdırmaları ilə sistemli və davamlı şəkildə tanış olmaq müasir mərhələdə elmi səmərəlilik üçün mütləq şərtlərdən biridir. Biz, xarici alimlərin bir neçəsinin birləşərək hər hansı məqalə yazdığından ağızdolusu danışırıq və düz də edirik. Elə olur ki, 7-8 alim 10-15 səhifəlik məqalə yazır, lakin orada ideyalar kifayət qədər olur. Aydın görünür ki, bu, formal təqdi­mat deyildir. Bir-birinin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olub, kollektiv kreativlik göstəmək nümunəsidir. 

İndi yalnz bir ölkənin bir elmi təşki­latında çalışan alimlər deyil, həm ölkə­daxili müxtəlif elmi təşkilatlarda (və təhsil müəssilərində) çalışanlar, həm də coğrafi olaraq bir-birindən çox uzaq olan ölkələ­rin alimləri arasında ortaq araşdırmaların sayı sürətlə artır. Əgər internetdə axtarış versəniz bunun çox sayda nümunəsini görə bilərsiniz. Koreyalı, avstraliyalı, bri­taniyalı, braziliyalı, afrikalı, çinli və başqa ölkələrin alimləri birləşib 15 səhifəlik məqalə yazırlar. Burada həm konkret problemə fokuslanmaq, həm də koman­da yaradcılıq vərdişini formalaşdırmaq olduqca ciddi əhəmiyyət kəsb edir. 

Bu üsulun hətta Nobel mükafatı sə­viyyəsində layiqli olan yeni elmi kəşflərə gətirib çıxardığı ilə bağlı nümunələr az deyildir. Əslində, son illər yalnız müxtəlif ölkələrin elm adamlarının birgə etdikləri kəşflər Nobel mükafatına layiq görülür. İki misala baxaq. 

2021-ci ildə amerikan biokimyaçısı Cenifer Dudna və fransız mikrobioloqu Emmanuel Şarpantye CRISPR/Cas9 genomunu redaktə etmə metodunu kəşf etdiklərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. Baxaq: ikisi də qadın və biri ABŞ-dan, digəri Fransadan. Biri ingilisdil­li, digəri fransızdilli. Onlar Latın Amerika­sında bir elmi konfransda tanış olmuşlar və problemi müzakirə etmişlər. Bir-birinin araşdırmaları ilə öncədən tanışlıqları ol­muşdur. Və bu əməkdaşlıq bir neçə ildən sonra böyük elmi kəşfə səbəb olmuş və Nobel mükafatı gətirmişdir!

Digər misal. Yenə də 2021-ci ildə fizi­ka üzrə Nobel mükafatını 3 alim almışdır. Onlar yapon S.Manabe, alman K.Hassel­man və italyan C.Parizidir. Onların üçü də mürəkkəb sistemləri tədqiqindəki uğurla­ra görə mükafata layiq görülmüşlər. Ya­pon S.Manabe və alman K.Hasselman, konkret olaraq, iqlimi mürəkkəb sistem kimi araşdırma nəticəsində əhəmiyyətli nəticə aldıqlarına görə, C.Parizi isə atom səviyyəsindən tutmuş planetar miqyasa qədər fiziki sistemlərdə nizamsızlıq və fluktuasiyaların qarşılıqlı əlaqələrini kəşf etdiyinə görə mükafatlandırılmışdır. 

Bu kimi nümunələr kifayət qədərdir. Onlar göstərir ki, həm konkret ölkə daxi­lində, həm də dünya miqyasında koman­da yaradıcılıq fəaliyyəti aparıcılıq təşkil edir və bu zaman mühüm nəticələr alınır. 

Eyni məntiqi Azərbaycanda elmi fəa­liyyətə proyeksiya etmək olar. Yəni Azər­baycan alimləri arasında yaradıcılıqların nəticələrinin paylaşılması davamlı və mühüm elmi fəaliyyət üsulu kimi təkmil­ləşməlidir. Bunun üçün, təbii ki, ilk növ­bədə öz ixtisasına aid araşdırma aparan Azərbaycan aliminin işləri ilə yaxın tanış­lıq lazımdır (biz əsasən sosial-humanitar sahəni nəzərdə tuturuq). 

Bəs bu istiqamətdə mövcud vəziyyət necədir? Azərbaycan alimləri bir-birinin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olurlarmı?

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru