Ümumilli lider Heydər Əliyev hələ 1999-cu ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasınn 75 illik yubi­leyinə həsr olunmuş dövlət komissiyasının iclasında Azərbaycanın tarix elmi qarşısında çox mühüm bir vəzifələr qoymuşdu. Azərbaycan tarixçilərinin qarşısında ümdə vəzifələrdən biri kimi dünya ictimaiyyətinə ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını mənimsəməsində irəli sür­dükləri “elmi” dəlillərin əsassız və uydurma olduğunu sübut etmək və bunun üçün də Cənubi Qafqazın yeni tarixi konsepsiyasını yaratmaq vəzifəsi dururdu. Ulu öndər demişdi: “Biz... bütün bu iddiaların əsassız, uydurma olduğunu beynəlxalq aləmdə sübut etməliyik. Bunun üçün də əsaslı sənədlər, fundamental elmi, populyar əsərlər yaranmalıdır. Biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü nəinki yaşadığımız indiki illərdə, gələcək nəsillər üçün də qoruyub saxla­maq üçün çox güclü bir konsepsiya, əsas yaratmalıyıq”.

Ümummilli liderin çağırışından son­ra bizim tərəfimizdən Azərbaycan-Er­mənistan siyasi münasibətləri və hay­ların Azərbaycan xalqına qarşı irəli sürdükləri torpaq iddialarının tarixçə­si geniş tədqiq olunmuş və nəticələr 2003-cü ildə nəşr olunmuş monoqrafi­yada ( Вафа Кулиева. Роль и позиция мусульманского духовенства в социально-политической и культурной жизни Азербайджана в XIX – начале XX вв. в ракурсе армяно-азербайджанских политических отношений. Баку, “Нурлан”, 2003 г.) öz əksini tapmışdır.

Yüksək elmi səviyyədə, çoxsaylı mənbələrə əsaslanaraq (epiqrafik, Orta əsr Azərbaycan hökmdarlarının fərman­ları, arxiv sənədləri) Cənubi Qafqazda ta­rixən heç bir erməni dövlətinin olmadığı monoqrafiyada sübuta yetirilmişdir.

Tədqiqatlarımız Antanta ilə Çar Ru­siyasının Cənubi Qafqazı xristianlaşdır­ma siyasətinin davamı kimi Sovet Rusi­yasının bu regionda ermənilər üçün ilk dövlətin 1920-ci ildə Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yaradılmasını təsdiqləyir. Ermənistan Respublikası Türkiyə və türk dünyası arasında bufer rolunu oynaya­raq, tarix boyu rus siyasətçilərinin təbirin­cə desək, Qafqazda Rusiyanın forpostu rolunu oynamışdır. 1920-ci ildə Cənubi Qafqazda erməni dövlətinin yaradıldığını onun tarixinin yazılması ehtiyacını irəli sürdü. 

Məlumdur ki, Cənubi Qafqazın tarixi konsepsiyası hələ XX əsrin ortalarında İ.P.Petruşevski tərəfindən “XVI-XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Ermənistan feodal münasibətlərinin tarixi oçerk”ində işlənilib. Bu konsepsiyanın əsasını ermə­ni dövlətçiliyinin Cənubi Qafqazda dərin köklərə malik olduğu ideyası təşkil edir.

İ.P.Petruşevskinin və erməni tarix­çilərinin əsərlərində Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, guya, mövcud olmuş er­məni dövlətinin “Qafqaz Ermənistanı və Ararat respublikası” adlandırdıqları an­layışa Orta əsr mənbələrinin heç birində rast gəlinmir. Bu sənədlərdə Ermənista­nın yerləşdiyi ərazi ÇuxurSəd adlanır və Azərbaycan anlayışına daxildir. Sənədlə­rin təhlili Cənubi Qafqazın yeni tarixi kon­sepsiyasının işlənməsinə zəmin yaradır və Azərbaycan tarixinin sovet rus və er­məni tarixçiləri tərəfindən saxtalaşdırıldı­ğını sübuta yetirir.

Sovet İttifaqı dövründə azərbaycan­lıların bu torpaqlardan tədricən sıxışdırı­lıb çıxarılması ilə yanaşı, onlara məxsus olan maddi-mədəniyyət abidələri dağıdı­lıb, yer adları erməniləşdirilibdir.

1988-ci ildən sonra kütləvi terro­ra məruz qalmış azərbaycanlılar Qərbi Azərbaycan ərazisini tərk etmək məc­buriyyətində qalmış və bundan sonra bu ərazidə qalmış azərbaycanlılara məxsus olan memarlıq abidələri, maddi-mədəniy­yət nümunələri dağıntılara, məhvə məh­kum olmuşdur.

Qərbi Azərbaycanda, Zəngəzurda aparılan ciddi elmi araşdırmalar 1961-ci ilə təsadüf edir. Demək olar ki nə ondan əvvəl və nə də ondan sonra bu əraziyə Azərbaycan alimləri buraxılmamışdır. Məhz həmin ildə Qarabağda və Zəngə­zurda Azərbaycan və erməni alimləri­nin birgə elmi ekspedisiyası fəaliyyətə başlayır. Zəngəzurun Urud (Oront) qə­biristanlığında XV-XVI-cı əsrlərə aid sənduqə formalı və qoç heykəlli məzar daşları aşkarlanır. Abidələrin üzərində həkk olunmuş Quran ayələri və birinin üzərində olan “Allah, Məhəmməd, Əli. Min evladi avğvan” kitabəsi (yəni alban nəslindən) və qədim türk tayfalarına məxsus onqonların (tanrıların) Tibet yak öküzü, şamanların, Humay quşunun və s. təsvirləri (см. Мешадиханум Неймат, Корпус Эпиграфических памятников Азербайджана, т.I, стр.9-15, III, №1042-1058) alban tayfalarının İslamı qəbul et­məsini və ondan çox-çox əvvəl türkləşmə­sini sübuta yetirir. AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, “Şöhrət” ordenli Məşədixanım Nemətin bu elmi kəşfi ona qədər sovet tarixşünaslığında mövcud olan Qafqazın xilafət tərəfindən istilasın­dan sonra xristian olan alban tayfalarının erməniləşməsi və gürcülüşməsi konsep­siyasını alt-üst edir və Azərbaycan türk­lərinin Qafqazda gəlmə deyil yerli, köklü xalq olduğunu təsdiqləyir. Məşədixanım Nemət Urud abidələrini 1981-ci ildə nəşr etdirdiyi “Мемориальные памятники Азербайджана” (Azərbaycanın memori­al abidələri) kitabına salır və Azərbaycan xalqının mədəni irsi kimi təqdim edir. 

Buna cavab olaraq erməni “alimlə­ri” xəttat savadsız olmuş, kitabəni səhv yazmışdır, – deyə “Min evladi avğvan” (yəni alban nəslindən) kitabəsinə hərflər əlavə edərək oxunuşunu “Avlağum Va­ğudlu” kimi təqdim edirlər. A.D.Papazya­nın yazdığına görə, Orbelyan nəslindən olan Avlağum vagudluları Əmir Teymur türkləşdirmiş və onlara İslamı qəbul et­dirmişdir. Həmən Urud qəbiristanlığında yatanlar da onlardır. Guya, azərbaycan­lılar heç vaxt Zəngəzurda (Sisian) yaşa­mamışlar və Zəngəzur Azərbaycan tor­pağı deyil. Lakin A.D.Papazyanın 1959, 1968-ci illərdə çap etdirdiyi “Персидские документы Матенадарана» («Matena­daranın fars sənədləri”), “Персидские купчии Матенадарана” (Matenadaranın fars çıxarışları) əsərlərindəki sənədlərdə Zəngəzurun Naxçıvana, Naxçıvanın isə Azərbaycan ölkəsinə daxil olduğu göstə­rilir. 

Digər erməni alimi Z.S.Xaçikyan ya­zır ki, Teymurun istilası zamanı Syunik­də yaşamış Avlağum vaqudlular İslamı qəbul etməsinlər deyə Gürcüstanın Lori dağlarına köçdülər (Z.S.Xaçikyan, Pam­yatnıe zapisi Armyanskix rukopisey XV v. Avtoreferat, Dokt.diss., Erevan, 1961 q.). Beləliklə, A.D.Papazyanın irəli sürdüyü fikir digər erməni tarixçisi tərəfindən tək­zib olunur. Bundan sonra Urud qəbiris­tanlığı dağıdılır və Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar öz dədə-baba yurdlarından didərgin salınırlar. 

Ermənilər epiqrafika sahəsində də böyük saxtakarlıqlara yol verirlər və məqsəd üç dəniz arasında (Aralıq, Qara və Xəzər dənizləri) “Böyük Ermənistan” dövlətinin tarixən mövcudluğunu sübut etməkdir. Bu saxtakarlığın bariz nü­munəsi kimi A.A.Xaçaturyanın “Корпус арабских надписей Армении XIII-XVI вв.” (Ереван, 1987) (XIII-XVI əsr Ermə­nistanın ərəb yazıları korpusu) əsərini qeyd etmək olar. Burada müəllif Tür­kiyənin İxlat, Ərzincan, Ərzrum, Azər­baycanın tarixi və müasir torpaqları olan – Zəngəzur, Naxçıvan, Göycə ərazisin­dəki abidələri daxil etmişdir. O, abidələrin coğrafiyasını və xronologiyasını qarışdı­raraq, sözlərə hərflər əlavə etməklə sax­takarlığa yol vermişdir. Tarixi mənbələri təhrif edərək, Əbdürrəşid Bakuvinin “Ki­tab-o Təlxis əl-asar və əcayib əl-məlik əlqəhhar” əsərində “Abşeronda xristian­lar yaşamışdır” ifadəsini saxtalaşdıraraq, “Abşeronda ermənilər yaşamışdır” sözlə­ri ilə əvəz etmişdir.

Haylar dağıda bilmədiklərini ermə­ni milli memarlıq abidəsi kimi təqdim edirdilər. Onlar Anadoludan Çinə qədər Araz boyu karvan-ticarət yolu – İpək yolu üzərində Zəngəzurun Səlim keçidi adlanan yerdə Elxani Əbu Səid dövrün­də tikilmiş karvansaranı (h.729–1328-29 il) “erməni milli memarlıq abidəsi” kimi təbliğ edib xüsusi buklet də nəşr ediblər. (Arutunyan V.M., Yerevan, 1984 il) (bax. Мешадиханум Неймат, Корпус Эпиграфических памятников Азербайджана, т.III, №991, стр.62). Hə­min yol üzərində Zəngilanın Məmməd­bəyli kəndində Yəhya ibn Məhəmməd türbəsinin (vəf.1305 il) qapısı üzərində qoyulmuş kitabə ölçüsü, forması, həkk olunan texnikasına görə qeyd olunan karvansara kitabəsinin eynidir. Belə ki­tabənin üçüncüsünə Azərbaycanın tarixi ərazisində hələ rast gəlinməyib. Qeyd olunan kitabədə XIV əsrdə İpək yolu üzə­rindəki bütün abidələri yaratmış memar Əli Nəcməddinin adı çəkilir.

Abidənin içərisində erməni dilində divara bir yazı qoyulmuşdur. Bu yazıda olan mətnlə qapının üzərinə hörülmüş yazının mətni üst-üstə düşmür. Erməni dilində olan yazıda qeyd olunur ki, bu abi­də 1332-ci ildə Orbelyan nəslindən olan Çesar tərəfindən tikilib. Lazar Universi­tetinin müəllimi Xr.İv.Kuçuk-İoannasov iddia edir ki, “tatarlar” (yəni azərbaycanlı­lar) sonradan bu karvansaraya Səlim adı vermiş və ərəbcə yazını qapının üzərinə qoymuşlar. Halbuki ərəbcə yazı bina tikil­diyi zaman qapının üzərinə hörülmüşdür. Maraqlısı odur ki, ermənilərin çap elədik­ləri bukletdə karvansara Səlim karvansa­rası adı ilə çap olunub. İstər-istəməz belə bir sual meydana çıxır, əgər bu erməni milli-mədəni abidəsidirsə, niyə ermənilər bunu “tatarlar” adlandırdıqları kimi adlan­dırırlar?

Erməniləşdirmək istədikləri digər abidə Azərbaycan Qaraqoyunlu dövləti, ÇuxurSəd əmirlərinə aid İrəvanın 8 kilo­metrliyində Cəfərabad kəndində yerləşən möhtəşəm türbədir.

Ermənilər türkmən alimlərini dəvət edərək bu abidənin bünövrəsində qazıntı işləri aparmış və belə bir qənaətə gəl­mişlər ki, Qaraqoyunlu dövləti İran döv­ləti olub, onun başında türkmən (müasir türkmənləri nəzərdə tuturlar) əmirləri du­rublar və ərazisində erməni maddi-mə­dəniyyət abidələri olub. Bu cəfəng elmi nəticə yalnız xəstə təfəkkürün məhsulu ola bilər. Qaraqoyunlu əmirlərini müasir türkmənlərlə eyniləşdirmək qeyri-elmidir və düzgün deyil. Ona görə ki, onlar XIII əsrdə Anadoluda yarım köçəri tayfa bir­ləşmələrindən ibarət idi. Onların mərkəz vilayətləri Arciş, Van gölünün şimalında yerləşirdi.

Bundan əlavə, memarlıq-konstruktuv formasına görə bu abidə Naxçıvanda yerləşən Möminə-xatun və Yusif bin Kə­bir türbələri ilə eynidir və Əcəmi bin Əbu Bəkr memarlıq məktəbinin davamıdır.

Qeyd olunan yerdə bir neçə tür­bə və azərbaycanlılara məxsus bö­yük qəbiristanlıq olmuşdur. Hamısı dağıdılıb. (Мешадиханум Неймат, Корпус Эпиграфических памятников Азербайджана, т.III, №1027, стр.66-67).

(ardı var)

Vəfa QULİYEVA,
tarix elmləri doktoru