I YAZI 

2020-ci ildə 44 günlük savaşdan sonra məğlub durumda olan Ermənistanla Azər­baycan arasında sülh sazişi imzalanma­yıb. Bölgədə sülh və sabitliyə nail olmaq üçün Azərbaycanın təşəbbüsləri Ermənis­tan tərəfindən müxtəlif bəhanələrlə uzadı­lır, bir çox hallarda sülh prosesinin nəticə verməsindən daha çox onun hansı ölkə və kimlərin vasitəçiliyi ilə aparılması üzərində mübahisə aparılır. Bu da bölgəmizi ma­raqları olan dövlətlərin rəqabət sahəsinə çevirir. 

Erməni təbliğat maşını Azərbaycanı guya sülh prosesinin uzadılmasında ma­raqlı olan tərəf kimi qələmə verməyə ça­lışır. Amma Ermənistanın özündə belə bu fikrin bir erməni uydurması olduğu qənaətinə gələnlər var. Çoxsaylı ermə­ni analitiklərinin gəldiyi nəticə budur ki, Ermənistan rəhbərliyinin “sülh arzuları” sadəcə bir blefdir. Ermənistan səmimi şə­kildə sülh anlaşmasına getmək istəsəydi, indiyəcən Azərbaycanın bir neçə dəfə ha­zırlayıb qarşı tərəfə göndərdiyi sülh təklif­lərini qəbul edər, Qərb ölkələrində özünə havadarlar axtarmazdı. Ermənistan sülh masasına gəlməkdən çəkinir, çünki ərazi məsələlərində bir çox həqiqətlər ortaya çıxa bilər. 

Ermənistanın ondan qorxur ki, baş nazir Paşinyanın 29,8 min kv. km kimi elan etdiyi Ermənistan ərazinin böyük bir hissəsi bu torpaqlara haqqı olanın əlinə keçə bilər. Çünki bu ölkədə anlayırlar ki, 1918-ci ildə Ermənistan 9 min kv. km əra­zidə elan olunub və 20 min kvadratkilo­metrlik ərazi Ermənistana sonradan verilib və bunlar qanunsuz və ədalətsiz qərarlar nəticəsində baş verib . 

Ermənistanda onu da yaxşı bilirlər ki, Azərbaycan Respublikası AXC-nın varisi­dir və onun elan etdiyi əraziləri geri almaq haqqını özündə saxlayır. O zaman isə Azərbaycan Xalq Respublikasının ərazisi Paşinyanın bu gün tanıdığını elan etdiyi 86,6 min kvadratkilometr deyil, 114 min kvadratkilometr olub. Nə üçün Ermənis­tan 1918-ci ildə olan ərazilərin danışıq predmeti olmasından çəkinir, ortaya 1970-ci illərin “xəritələrini” atır? Çünki sonrakı tarixlərdə bu ölkənin ərazisi Azərbaycan torpaqları hesabına genişləndirilərək indi­ki 29,8 səviyyəsinə çatdırılmışdır. Vaxtilə erməni siyasi xadimlərinin özlərinin yaz­dıqları tarixi faktlara müraciət etsək, aydın bir mənzərənin şahidi olarıq. Birinci Ermə­nistan Respublikasının baş naziri və xarici işlər naziri olmuş Aleksandr Hatisyan “Er­mənistan Respublikasının yaranması və inkişafı” adlı xatirə əsərində bəzi mühüm və indiyədək məlum olmayan məqamlar da bu gerçəyi sübut edir. 

Xatırladaq ki, 4 iyun 1918-ci il Batum anlaşması ilə Ermənistan ərazisi 9 min ka­vadratkilometr olaraq tanınıb. Xatisyanın həmin əsərindən bir hissəni olduğu kimi təqdim edirik. Xatırladaq ki, Aleksandr Xa­tisyanın Batuma göndərilən Erməni Milli Şurası nümayəndələrinin başçısı idi. 

“Batuma çatan kimi birinci vəzifə­miz Xəlil bəyə məktubla Ermənistanın müstəqilliyinin elan edildiyini və türk ul­timatumunun qəbul edildiyini bildirmək oldu. Məktub mayın 29-da saat 19:00-da, ultimatum üçün son tarixə bir saat qalmış türklərə çatdırıldı.

O zaman almanlara güvənən gürcülər tələsmirdilər. Onların Xəlil bəylə mayın 31-dək əlaqələri vardı və ultimatum mayın 29-u saat 20:00-da bitmişdi. Xəlil bəy elə həmin axşam mənə cavab verdi, bir gün sonra, mayın 30-da, gündüz saat 12-də onunla klub binasında görüşmək qərarına gəldik.

Danışıqlar fransız dilində aparılırdı. Birinci iclasda Vehib Paşa (Osmanlı Ordu­larının baş komandiri) şəxsən məndə olan tarixi xəritədə Ermənistanın sərhədlərini çəkdi. Biz bu xəritəni həm Trabzonda, həm də daha sonra İstanbulda, Gümrüdə və Avropada özümüzlə daşıyırdıq. 

Xəritəyə baxanda içimizi iki kəskin duyğu bürüdü. Birincisi, biz ən azı fəxr edirdik ki, nəhayət, əsrlər boyu davam edən mübarizədən sonra dünya xəritə­sində kiçik bir torpaq parçasına sahib ola­caqdıq, ikincisi, bunun bizə verdiyi ağrı ilə baş-başa qalacaqdıq, bizə ayrılan torpaq sahəsi cəmi 9 min kvadrat kilometrdi ki, bu da xalqımızın məskunlaşması üçün tama­milə yetərli deyildi.

İlk iclas sərhədlərin araşdırılmasına həsr olundu. Türklərin Gürcüstan və Azər­baycanla sərhədlərimizin müəyyən edil­məsindən qaçması faktı ilə üz-üzə qaldıq. Onlar bizim sərhədlərimizi yalnız Türkiyə ilə çəkib, digər qonşularımızla sərhədləri­mizi onlarla razılaşdırmağı istəyirdilər.

Amma biz artıq bilirdik ki, gürcülər Qa­rakiliseyə qədər, Azərbaycan isə İrəvana qədər geniş ərazi istəyir. Mübahisəsiz ərazi Yeni Bəyazət qəzası və Aleksandro­polun (Gümrü) dağlıq hissəsi idi, oradan bizim cəmi 13 kilometrlik dəmir yolumuz keçirdi.

Biz hər üç sessiyanı sərhədlər möv­zusuna həsr etdik. Biz Vehib Paşadan və Xəlil bəydən erməni xalqının taleyi üçün bu gün də, sabah da birinci dərəcəli əhə­miyyət kəsb edəcək çox şey eşitmişik. Ve­hib Paşa xəritəyə işarə edərək və Türkiyə­nin səylərini izah edərək dedi:

"Görürsünüz, tale Türkiyəni qərbdən şərqə sürükləyir. Biz Balkanları tərk etdik, Afrikanı da tərk edəcəyik, amma Şərqdə məskunlaşmaqdan imtina etməyəcəyik . Qanımız, dinimiz, dilimiz oradadır. Bunun da təbii cazibəsi var. Qardaşlarımız Ba­kıdadır, Dağıstanda, Türküstanda, Azər­baycandadır. Biz oraya doğru getməliyik. Siz isə, ermənilər bizim yolumuzdasınız. Siz İrana gedən yolumuzu kəsirsiniz, Vanı tələb edirsiniz. Kür vadisindən enirsiniz, Naxçıvanı tələb edirsiniz. və Zəngəzura və Bakıya getməyimizə mane olursunuz. Qars və Axırkələk ərazilərinə iddia etmək­lə Qazax və Gəncəyə gedən yolumuzu bağlamaq istəyirsiniz. Siz kənara çəkilib bizə yol verməlisiniz. Əsas mübahisəmiz buradadır. Bizə iki geniş yol lazımdır. or­dularımızın irəliləməsinə və müdafiəsinə imkan verəcək Qars–Axırkələk yoludur. Bu, Borçalı–Qazax–Gəncəyə gedir, o biri Sərur–Naxçıvan–Zəngəzurla Kür vadisinə uzanır. Yəni siz onların ortasında qala bilərsiniz. Bəyazit Eçmiədzin arasında”.

Sonralar əmin olduq ki, Xəlil bəy və Ve­hib paşa Qarsın bütün ətrafını, Axırkələk vilayətini, Aleksandrapol şəhərini, Ha­mamlı–İrəvan yolunu, Sürmeli vilayətini, İrəvan quberniyasının yarısını və bütün Karakilise–Uluxanlı dəmir yolunu türklərin əlində saxlamağı təkid edirdilər. 

Onlardan sərhədlərin müəyyən edil­məsi ilə bağlı bütün təkliflərimizi İstanbula teleqrafla göndərmələrini istədik.

İyunun 2-də cavab aldıq ki, türklərlə “başlanan yaxşı münasibətlər naminə” Hamamlı-İrəvan magistral yolunu bizə buraxmağa razılaşıblar ki, sərhəd Eleyez dağının ətəyindən keçsin. Bu yeni sərhəd Eleyez zirvəsindən Cacur stansiyasına, oradan da Vağarşapata qədər uzandı və buradan 1000 kvadrat kilometr məsafə qazandıq. Türklər bundan başqa güzəştə getmədilər.

Danışıqlarımızın siyasi tərəfinə gəlin­cə, Vehib paşa bizi türklərlə hərbi ittifaq bağlamağa, onlara 10 min əsgər verməyə və birlikdə Bağdada doğru yürüşə razı sal­mağa çalışdı. Bu təklifi Ənvər paşa verdi. Biz bu təklifi heç bir şəkildə qəbul edə bil­məzdik, xalqımızın hədsiz yorğunluğunu əsas gətirərək rədd etdik.

Vehib paşa bundan təəssüfləndiyi­ni bildirdi və belə bir ittifaqın ermənilərlə türklər arasında bir çox anlaşılmazlıqları aradan qaldıracağını bildirdi”. (Aleksandr Hatisyan "Ermənistan Respublikasının yaranması və inkişafı". Yerevan –2017, səh. 103 ermənicə).

Göründüyü kimi, Azərbaycanın tarixi torpaqlarında ortaya çııxan süni dövlətin ərazisi 1918-ci ildə 9 min kvadrat kilometr olaraq elan olunub və bu, Batum anlaşma­sı ilə təsdiq olunub. Ermənistanın əraziləri 1918-ci il xəritələri ilə müəyyən edilməlidir.

Qafar ÇAXMAQLI,
Türkiyənin Ərciyəs Universitetinin professoru