Praqa, Brüssel, Vaşinqton, Moskva, Kişineu, indi yenidən Vaşinqton və daha sonra yenə Brüssel... Ortada İrəvanın və Bakının Moskvaya dəvət olunması ehtimalını da nəzərə alsaq, sülh meridianının üç qitədən keçdiyi məlum olur. Əslində, otuz ildən artıq təkcə bölgənin deyil, qitələrin, bütövlükdə dünyanın gündəmini məşğul etmiş münaqişənin son akkordları çalınmaqdadır.
2023-cü il mayın 14-də Brüsseldə əldə olunmuş şifahi razılaşmanı sülh danışıqlarının ən böyük uğuru kimi dəyərləndirən ekspertlərlə razılaşmamaq çətindir. Aİ Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin moderatorluğu ilə baş tutmuş bu formatda danışıqları tarixi görüş kimi səciyyələndirənlər də az deyil. Bu isə təsadüf sayılmamalıdır. Çünki həmin üçtərəfli görüşün yekununda hətta konkret heç bir sənəd imzalanmasa belə, məhz 14 may sammiti Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın Qarabağ daxil olmaqla, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü rəsmən tanıması ilə bağlı bəyanatı sülh sazişinin imzalanmasına aparan yolda ən böyük maneənin aradan qaldırılması anlamında böyük əhəmiyyətə malik idi. Moskvadan savayı Ağ Evin, onunla paralel avropalı vasitəçilər blokunun Cənubi Qafqazda sülhə nailolma səyləri, Bakı və İrəvan arasında tet-a-tet, üçtərəfli və beştərəfli danışıq raundlarının intensiv xarakter alması müsbət nəticənin elə də uzaqda olmadığından xəbər verir.
Ağ Ev nazirləri səbirsizliklə gözləyir
Beş gündən sonra Azərbaycan və Ermənistan XİN başçılarının Vaşinqtonda növbəti görüşü gözlənilir. “ABŞ Azərbaycan–Ermənistan təmasının müxtəlif platformalarda keçirilməsindən məmnundur. Vaşinqtonda danışıqların daha bir raundunun keçirilməsini səbirsizliklə gözləyirik”. Bu sözləri ABŞ Dövlət Departamentinin mətbuat katibinin birinci müavini Vedant Patel keçirdiyi brifinqdə deyib. O, bildirib ki, tərəflər Cənubi Qafqaz regionunda dinc gələcəyə nail olmaq yolunu davam etdirirlər. “Birbaşa dialoq problemlərin həllinin və davamlı sülhün əldə edilməsinin açarıdır. ABŞ Azərbaycanla Ermənistan arasında danışıqların müxtəlif platformalarda keçirilməsindən, o cümlədən, liderlərin son görüşlərindən məmnundur”, – deyə cənab Patel vurğulayıb.
Adətən xarici diplomatiya idarələri səviyyəsində görüşlər dövlət başçılarının qarşıdakı dialoquna hazırlıq mərhələsi kimi qəbul edilir, amma bəzi hallarda dövlətlərarası müəyyən məsələlərə dair ilkin razılaşma və ya çərçivə sazişinin XİN başçıları tərəfindən imzalanması presendentləri də mövcuddur. Sülh və dövlətlərarası münasibətlərin normallaşmasına dair çərçivə sənədinin ortaya qoyulması perspektivindın danışan politoloq Əhməd Əlili bu kontekstdə baş nazir Nikol Paşinyanın hələlik sülh sazişi ilə məsafə saxlamağa davam edəcəyini, amma bunu onun əvəzinə xarici işlər nazirinin gerçəkləşdirə biləcəyi ehtimalını irəli sürür:
“Belə bir sənəd sülh prosesində yalnız tərəqqinin göstəricisi olacaq. Düşünürəm ki, hansısa bir sənəd imzalanmalıdır və artıq köhnəlmiş 2020-ci il 10 noyabr Bəyanatını əvəz etməlidir. Çünki üçtərəfli Bəyanatın imzalandığı şərait artıq yoxdur. Hazırda dünya düzəni iki il yeddi ay əvvəlki deyil, geosiyasi dinamika da köklü şəkildə dəyişib. Həm Cənubi Qafqazda, həm Ukraynada, həm də bütövlükdə bölgədə müxtəlif hadisələr baş verib. Yəni, üçtərəfli Bəyanat müasir tələblərə cavab vermir. Onu bir daha nəzərdən keçirsək görərik ki, biz Kəlbəcəri, Laçını çoxdan geri almışıq. Həmçinin danışıqlar prosesində sərhədin demarkasiya və delimitasiyası kimi ayrıca məsələ var. Eləcə də nəqliyyat kommunikasiyalarına toxunan digər vektor vurğulanmalıdır. Bütün tələbləri təmin etməkdən ötrü bu məqamlar üzrə daha detallı müqavilənin imzalanmasına ehtiyac duyulur”.
Politoloq məhz belə bir sənədin xarici işlər nazirləri səviyyəsində imzalana biləcəsiyini istisna etmir:
“Açığını desək, əgər bu, bəyanat, yaxud kommunikasiyalara, delimitasiya və demarkasiyaya dair sənədin hansısa fraqmenti formasında olacaqsa, deməli rəsmi şəxslər kimi diplomatlar da onun imzalanmasına birbaşa məsuliyyət daşıyacaqlar”.
ABŞ Dövlət Departamentinin rəhbəri Antoni Blinkenin vasitəçiliyi ilə sülh danışıqlarının Vaşinqton formatının ikinci raundundan gözləntilər az deyil. Birləşmiş Ştatların bu yöndəki səylərinə Avropa İttifaqının Brüssel masasında dövlət başçılarının iyulun 21-nə planlaşdırılan növbəti görüşünə hazırlıq mərhələsi kimi də baxmaq olar. Hər halda, Aİ-nin Cənubi Qafqaz və Gürcüstan böhranı üzrə xüsusi nümayəndəsi Toivo Klaarın Azərbaycana səfəri də prosesin davamlılığını təsdiqləyir. Cənab Klaarın rəsmi Bakı ilə normallaşma və sülh yolunda müzakirələr aparacağı şübhəsizdir.
İrəvan konkret addımlar atmalıdır
Ayrı-ayrı dövlətlərin, nüfuzlu təşkilatların təşəbbüsü ilə Bakı və İrəvan arasında görüşlərin intensivliyi artsa da, tərəflər bir çox məsələlər üzrə ortaq məxrəcə yaxınlaşsalar da, hələlik imzalanmış konkret sənəd yoxdur. Beş gün sonra Birləşmiş Ştatların paytaxtında baş tutacaq ikinci görüş Qərbin sülh təşəbbüsünün davamı kimi qəbul olunur. Bu baxımdan, Vaşinqtonda irəliyə doğru addımın atıla biləcəyinə inamını ifadə edən politoloq Fikrət Sadıxov, ümumiyyətlə, danışıqlar prosesinin əməldə, konkret sənədlərin qəbulunda əks olunması məqamının yetişdiyini bildirir:
“Vaşinqton, Brüssel və Kişineuda Qərbin, Avropa İttifaqı Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçirilmiş görüşlərdə müəyyən razılaşmalar əldə edilib. Bu mənada, nəqliyyat kommunikasiyaları ilə bağlı məsələni xüsusi qeyd etmək lazımdır. Elə təəssürat yaranır ki, qarşıdakı Vaşinqton görüşündə irəliyə doğru addım atıla bilər. Yəni, Azərbaycanın maraqlarına cavab verən addımı nəzərdə tuturuq. Əlbəttə ki, bu, Ermənistanın yenə də müəyyən əngəlləri yaratmayacağı təqdirdə mümkündür. Bir var İrəvan hansısa məsələdə razılaşır, bir də var onun real həyata keçirilməsi yolları. Hələlik Ermənistanın gerçək siyasi addımlarını hiss etmirik. Eyni zamanda, bu da bir həqiqətdir ki, Qarabağda hələ də on minə yaxın silahlı erməni dəstəsi qalır. Bu dəstə mütləq ərazini tərk etməlidir. Bütün bu məsələlər öz həllini taparsa, güman edirik ki, sülh sazişi imzalana bilər. Amma, bir daha deyirik, yekun müqavilə yalnız yuxarıdakı şərtlər yerinə yetirildikdə mümkün olacaq”.
Mayın əvvəlində ABŞ-ın Virciniya ştatının Arlinqton şəhərində Azərbaycanın Xarici İşlər naziri Ceyhun Bayramov və Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan arasında dörd gün davam etmiş danışıqların ardından 14 may Brüssel formatı Bakı üçün uğulu hesab oluna bilər. Tərəflərin bu dəfəki Vaşinqton təmaslarının neçə gün çəkəcəyini proqnozlaşdırmaq çətin olsa da, bu formatın Azərbaycanın maraqlarına cavab verdiyi şəksizdir. Sülh dialoqunun geridə qalmış mərhələsini, eləcə də irəlidəki raundlarını üzvi şəkildə nəzərdən keçirsək, sonda belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, danışıqlar özünün ən intensiv, eyni zamanda həlledici mərhələsinə qədəm qoyub.
Bizim üçün artıq fərqi yoxdur. Hansı məkanda, hansı formatda təşkil edilməsindən asılı olmayaraq, Bakı bölgəyə çoxdan gözlənilən sülhü və sabitliyi gətirəcək vasitəçinin yanında olacaq. Sülh danışıqlarının final raundunun sonuncu və ədalətli zəngi isə dünyanın hər tərəfində eşidiləcək.
İmran BƏDİRXANLI, “Xalq qəzeti”