Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra respublikamızda bir müddət sanki durğunluq, çaşqınlıq yarandı. Uzun illər SSRİ-nin əsarətində qalmış respublikalar, o cümlədən, Azərbaycan istiqlaliyyət əldə etdikdən sonra yeni həyata nədən və necə başlamaq sualına cavab tapmaqda aciz qalan o vaxtkı ölkə rəhbərliyi hələ də sovet qanunlarından, köhnə rejimdən əl çəkə bilmirdi. Dövlət idarəçiliyindəki naşılıq özünü açıq şəkildə büruzə verirdi. Respublikada yaranmış özbaşınalıq və getdikcə baş alıb gedən anarxiyadan istifadə edən bəzi oliqarxlar ətraflarına topladıqları qeyri-qanuni silahlı birləşmələr vasitəsilə hakimiyyəti ələ keçirmək üçün min bir fitnə-fəsada əl atırdılar. Mərd oğul və qızlarımızın canı, qanı bahasına qazanılmış müstəqiliyimiz məhv olmaq həddinə çatırdı. Bir tərəfdən də Azərbaycanın müstəqilliyini gözü götürməyən qüvvəllər daxili qruplaşmalarla əlbir olub öz çirkin niyyətlərini həyata keçirməklə, ölkəmizi özlərindən asılı vəziyyətə salmaq istəyirdilər. 

Belə çətin və ağır məqamda gün­dən-günə dərinləşən siyasi böhranın qarşısının alınması və müstəqiliyimizin qorunub saxlanılması üçün xalq ulu öndər Heydər Əliyevə müraciət etdi. Ulu öndər xalqın müraciətinə hörmətlə yanaşdı və Vətənə, xalqa, millətə olan sonsuz sevgisi sayəsində ömrünün qalan hissəsini Azər­baycanın tərəqqisinə sərf etdi. Ölkə ziya­lıları, tanınmış ictimai-siyasi, mədəniyyət və incəsənət xadimləri çox yaxşı bilirdilər ki, respublikanı düçar olduğu bəladan yal­nız Heydər Əliyev xilas edə bilər. Çünki dahi şəxsiyyət dünyada çox böyük nüfuz sahibi idi, eyni zamanda, dövlət idarəçili­yində zəngin təcrübəsi var idi. 

Ümummilli lider Heydər Əliyevin si­yasi hakimiyyətə qayıdışı respublikada müstəqil dövlətçilik ideyalarının bərqərar olmasına, hüquqi, sivil, dünyəvi dövlətin yaradılmasına şərait yaratdı. Ulu öndə­rin qarşıya qoyduğu prioritet vəzifələrdən biri də Azərbaycanın düşünülmüş xarici siyasəti, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq etmək və həmin qurumların üzvü olmaq idi. Heydər Əliyev bu məqsə­dini reallaşdırmaq üçün Azərbaycanın xa­rici siyasət kursunda əsaslı dəyişiklik etdi. 

Müstəqilliyin ilk illərində Azərbay­canda hakimiyyətdə olan dairələr bu istiqamətdə heç bir iş görə bilməmiş,və­ziyyəti daha da pisləşdirmişdilər. Heydər Əliyevin xarici siyasətində Azərbaycanın elmini, mədəniyyətini, tarixini dünyada ta­nıtmaq, xarici dövlətlərlə bərabərhüquqlu Azərbaycanın mənafeyinə xidmət edən əlaqələr yaratmaq mühüm yer tuturdu. Heydər Əliyev öncə, qonşu ölkələrlə münasibətləri qaydaya salmaq məqsədi ilə qarşılıqlı iqtisadi, siyasi cəhətdən sıx əməkdaşlıq yaratmağa başladı. Təbii ki, bu, gənc, müstəqil Azərbaycanın xarici siyasətində çox zəruri məsələ idi. 

1993-cü il sentyabrın 20-də Azərbay­canın MDB-yə daxil olması, Alma-Ata Bəyənnaməsi, Kollektivlik təhlükəsizlik haqqında müqavilə imzalanması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. O zaman MDB-yə daxil olmaq, çox düzgün və zəruri qərar idi. Çünki bu birlik Azərbaycanı həmin dövlətlərlə iqtisadi, siyasi, mədəni inki­şafda irəliyə aparacaq əməkdaşlığı ge­nişləndirəcəkdi. 

Heydər Əliyevin siyasəti nəticəsində Rusiya ilə olan münasibətlər yenidən bərpa olundu. Artıq Rusiya Azərbaycana bir çox məsələlərdə dəstək olurdu. Rusi­ya Prezidenti Vladimir Putinin Azərbay­cana rəsmi səfəri və ölkələrimiz arasın­da iqtisadi, mədəni inkişafı bərpa etmək üçün imzalanmış bir sıra sənədlər bu si­yasətin uğurundan xəbər verirdi. İki ölkə arasındakı dostluq münasibətləri getdik­cə bütün sahələri əhatə edirdi. Bunun nə­ticəsi olaraq, 2003-cü ildə Vladimir Putin Heydər Əliyevi Azərbaycan və Rusiya arasındakı münasibətlərin inkişafındakı xidmətlərinə görə Rusiyanın ən yüksək dövlət mükaftı – “Andrey Pervozvannı” ordeni ilə təltif etdi.

Azərbaycanın Cənub qonşusu İran­la da münasibətlərin yaxşılaşdırılma­sında da imkanlardan istifadə edildi. 1993–1994-cü illər Heydər Əliyevin Tehrana, İran Prezidentinin Azərbay­cana rəsmi səfərləri ölkələrimiz arasın­da iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsində böyük rol oy­nadı. Bu danışıqlarda Xəzərin status məsələsi öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan və Türkiyə münasibət­ləri də getdikcə yeni mərhələyə qədəm qoyurdu. 1994-cü ilin fevralında Heydər Əliyev Türkiyəyə səfəri zamanı iki ölkə arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılma­sını vacib hesab edərək demişdir: “Tür­kiyə və Azərbaycan qardaş dövlətdir”. Azərbaycan müstəqillik qazanan zaman, bu müstəqilliyi ilk tanıyan dövlət Türkiyə olmuşdur. Heydər Əliyevin apardığı si­yasətdə Türkiyə ilə münasibətlər “Bir mil­lət, iki dövlət” prinsipinə əsaslanmışdır. 

Ulu öndərin xarici siyasətində əsas is­tiqamətlərdən biri də Azərbaycanın dün­yanın mötəbər təşkilatları ilə əməkdaşlıq etməsi və həmin qurumların üzvü olması idi. Bununla da Azərbaycan öz mövqeyi­ni – demokratik dövlət qurmaq niyyətini dünyaya bəyan etdi. Heydər Əliyevin sayəsində Azərbaycan bir sıra nüfuzlu təşkilatlara üzv seçildi. 1992-ci il martın 2-də Azərbaycan dünyanın ən mötəbər təşkilatı olan BMT-yə üzv seçilsə də, bu qurumla əməkdaşlıq istənilən səviyyədə deyildi. 1994 və 1995-ci illərdə BMT Baş Assambleyasının 49-cu və 50-ci sessi­yasında Heydər Əliyev Azərbaycan Res­publikasının nümayəndə heyətinə başçı­lıq etdi. O, həmçinin 2000-ci il sentyabr ayında BMT-nin Minillik Zirvə toplantı­sında iştirak etdi. Ulu öndərin rəhbərliyi ilə Azərbaycan BMT-nin bir çox xüsusi qurum və orqanları ilə fəal və səmərəli əməkdaşlığa başladı. Onların sırasın­da BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMT İP), BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarı, BMT-nin uşaq Fondu, BMT-nin Təhsil, Elm, və Mədəniyyət Təşkilatı, Sənaye İnkişaf Təşkilatı, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, BMT-nin Qadınlar Fondu, Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik, Nüvə Sınaqlarının Hərtərəfli Qadağan Olun­ması Haqqında Müqavilə Təşkilatı və di­gərləri var idi. 

Azərbaycanın üzv seçildiyi təşkilat­lardan biri də ATƏT idi.1995-ci ilə yanva­rın 1-ə qədər bu qurumun adı ATƏM olub. Sonra adı dəyişdirilərək bu təşkilat ATƏT oldu. Bu, Azərbaycanın ilk qəbul olun­duğu Avropa təşkilatı idi. Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas üstünlüklərindən birini Avropa İttifaqı (Aİ) ilə əməkdaşlıq təşkil edir. Avropa və Asiyanın kəsişmə nöqtəsində yerləşən Azərbaycanın stra­teji mövqeyi Aİ-nın üzv dövlətlərinin Azər­baycanla siyasi və iqtisadi münasibətləri inkişaf etdirmə marağını artırır. Əsası ulu öndər tərəfindən qoyulan bu əməkdaşlıq bu gün də davam etdirilir. 

Azərbaycanın nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı sırasında NA­TO-nun da olması ölkəmizin demokratik prinsiplərin inkişafına xüsusi önəm ver­məsindən irəli gəlirdi. 1994-cü il mayın 3-4 də Belçikaya rəsmi səfəri zamanı ulu öndər Heydər Əliyev NATO-nun Brüssel­dəki Mənzil Qərargahında bu qurumun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramına qo­şulmaq haqda sənədi imzaladı. Bununla Azərbaycan NATO ilə genişmiqiyaslı əməkdaşlığı nəzərdə tutan Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramını imzalamış 15 dövlətdən biri oldu.

Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı Ermənistanın işğalçılıq si­yasətinin dünyaya nümayiş etdirlməsin­də mühüm rol oynayırdı. Heydər Əliyev beynəlxalq təşkilatların tədbirlərində, həmçinin həmin qurumların nümayən­dələri ilə görüşlərində Ermənistanın hər­bi təcavüzü barədə geniş məlumat verir, erməni yalanlarını ifşa edir, düşmənin informasiya blokadasını yarırdı. Bundan başqa, müxtəlif ölkələrdə Azərbaycanın səfirliklərinin açılması da xarici siyasətin uğurları idi. 

Azərbaycan Avropanın bir hissəsi olaraq, dünyada gedən demokratik pro­seslərdən kənarda qala bilməzdi. Məhz bu baxımdan ulu öndər siyasi islahatları heç də Avropa Şurasına üzv olmaq üçün həyata keçirmirdi. Heydər Əliyev bu isla­hatlarla xalqın iradəsinə uyğun siyasət aparırdı. Bu da Avropanın diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. Bu islahatlardan son­ra Azərbaycan dünya dövlətləri tərəfin­dən etibarlı tərəfdaş kimi qəbul edilirdi. 1996-cı ilin iyununda Avropa Şurası Par­lament Assambleyasının (AŞPA) Bürosu rəsmi Bakının demokratiya yolunda atdı­ğı addımları dəyərləndirərək, Azərbayca­na “xüsusi dəvət edilmiş qonaq” statu­su verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycan bununla da bu qurumun ses­siyalarında iştirak edərək keçmiş Dağlıq Qarabağ problemini qaldırmaq imkanı qazandı.

1996-cı ilin iyul ayında Prezident Heydər Əliyev Avropa Şurası baş katibi­nin adına məktub göndərərək, Azərbay­canın Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul olunmaq və digər üzv dövlətlər kimi İnsan Hüquqları və Azadlıqları Haqqında Avropa Konvensiyasına qoşulmaq arzu­sunda olduğunu bildirdi. Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin 2001-ci il yanvarın 17-də nümayəndələr səviyyəsində keçi­rilmiş iclasında Azərbaycan Respublika­sının Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul edilməsinə dair qərar qəbul edil­di. Bu qərar Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin və bu istiqamətdə aparılmış məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi idi. Həmin il yanvarın 25-də ulu öndərin işti­rakı ilə Strasburqda ölkəmizin bu təşkila­ta üzv qəbul edilməsi münasibətilə rəsmi mərasim keçirildi və dövlətimizin üçrəngli bayrağı inkişaf etmiş demokratik döv­lətlərin bayrağı ilə bir sırada dalğalandı. Heydər Əliyev bu qürurverici mənzərəni yüksək qiymətləndirərək demişdir: “Azər­baycanın Avropa Şurasına qəbul edilmə­si onun nəinki müstəqil, suveren, demok­ratik, dünyəvi dövlət kimi tanınmasıdır, həm də Avropa ailəsinin bərabərhüquqlu üzvü kimi Azərbaycan dövlətinin inkişa­fında yeni mərhələnin başlanğıcıdır”.

Azərbaycanın Qərbə inteqrasiyası istiqamətində Avropa Şurasının bəra­bərhüquqlu üzvü olması respublikamızın mühüm problemlərinin dünya ictimaiyyə­tinin diqqətinə obyektiv çatdırılması üçün yeni və çox mötəbər tribuna vermiş oldu.

Əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərə­findən qoyulan xarici siyasətin bu gün Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsi Azərbaycanı dünyada söz sahibinə çevirib. Hazırda regionda və dünyada baş verən siyasi-iqtisadi proseslərdə Azərbaycan dövləti layiqin­cə təmsil olunur, öz mövqeyini bildirir və mənafelərini qoruyur. Məhz bu siyasətin uğurudur ki, bu gün dünyanın aparıcı dövlətlərinin, nüfuzlu beynəlxalq təşki­latların diqqəti Azərbaycana yönəlib. Bu da beynəlxalq hüquq normalarına uyğun qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın yaranma­sına və inkişafına əlverişli zəmin yaradıb. Bu gün Prezident İlham Əliyevin yürütdü­yü xarici siyasət Azərbaycanın regionda və dünyada müttəfiqlərinin sayını xeyli artırıb. 2020-ci il noyabrın 10-da Ermə­nistan üzərindəki qazandığımız tarixi Qələbədən sonra Azərbaycanla əmək­daşlıq etmək istəyən dövlətlərin sayı daha da artıb. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev siyasi kursunun Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam və inkişaf etdi­rilməsi Azərbaycanı dünyanın qabaqcıl dövlətləri sırasına qoşub.

Havva MƏMMƏDOVA,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının professoru, tarix elmləri doktoru