ABŞ alimləri insan ömrünün necə xatırlandığını və “yaxşı yaşanmış həyat” anlayışının cəmiyyətin şüurunda necə formalaşdığını öyrənmək üçün qeyri-adi mənbəyə – nekroloqlara müraciət ediblər. Miçiqan Dövlət Universiteti, Boston Kolleci və Arizona Dövlət Universitetinin tədqiqatçıları 30 il ərzində ABŞ-da dərc edilmiş 38 milyon nekroloqu təhlil edərək, insanları ən çox hansı dəyərlərə görə yad etdiklərini araşdırıblar.
Tədqiqatın nəticələri “Proceedings of the National Academy of Sciences” jurnalında dərc olunub. Əsas müəllif, Miçiqan Dövlət Universitetinin professoru Devid Markovits bildirib ki, nekroloqlar cəmiyyətin hansı həyat tərzini daha çox dəyərləndirdiyini göstərən nadir mənbədir: “Onlar insanların hansı töhfələrinə görə xatırlandığını, hansı dəyərlərin daha güclü yadda qaldığını və kollektiv yaddaşda necə qorunduğunu ortaya qoyur”.
Araşdırma göstərib ki, nekroloqlarda ən çox rast gəlinən şəxsi dəyərlər ənənələr (təxminən 80 faiz) və xeyirxahlıq (76 faiz) olub. Ənənələr dini ayinlərdə iştirak və ictimai normalara bağlılıqla ifadə olunur. Xeyirxahlıq isə başqalarına qayğı göstərmək, etibarlı və dürüst insan olmaqla yadda qalır. Gender fərqləri də aydın görünür: qadınlar daha çox xeyirxahlıqları ilə, kişilər isə nailiyyətləri və ictimai fəaliyyətləri ilə yad ediliblər. Yaş fərqlərinə gəldikdə isə yaşlı nəsil ənənələrə bağlılığı ilə, gənclər isə qayğıkeşliyi ilə daha çox xatırlanıb.
Alimlər, həmçinin 11 sentyabr terror aktları, 2008-ci il maliyyə böhranı və COVID-19 pandemiyasının nekroloqların məzmununa necə təsir etdiyini öyrəniblər. 11 sentyabrdan sonra insanların yad edilməsində ənənə və xeyirxahlıq daha çox ön plana çıxıb. 2008-ci il böhranından sonra nailiyyət və şəxsi uğurların vurğulanması azalıb, əvəzində gündəlik ehtiyacların qarşılanmasına yönəlmiş dəyərlər önə çıxıb. COVID-19 pandemiyası zamanı isə xeyirxahlığın vurğulanması azalıb, ənənələrə bağlılıq isə əksinə, daha çox qabardılıb.
Markovitsin sözlərinə görə, bu dəyişikliklər böyük ictimai sarsıntıların insanların yaddaşına və yaxınlarını necə yad etdiklərinə bilavasitə təsir göstərdiyini sübut edir: “Kollektiv travma yalnız gündəlik davranışları yox, həm də uzunmüddətli olaraq insanların hansı dəyərləri ön plana çıxardıqlarını müəyyənləşdirir”. Araşdırma göstərir ki, yaxşı yaşanmış həyat anlayışı yalnız fərdi seçimlərdən deyil, həm də tarixi şəraitdən, mədəniyyətin dəyişən prioritetlərindən asılıdır. İnsanlar yaxınlarını xatırlayarkən ən çox ənənələri, xeyirxahlığı və ictimai dəyərləri ön plana çəkirlər.
S.ELAY
XQ
