Bizim gələcəkdən gözlədiklərimiz bəlkə də keçmişdə qalanlardır. Biz bu dəfə onların başqa formada yenidən qarşımıza çıxmasını istəyirik. Bəzən həyatımızın dünənində qalmış adamı gələcəkdə axtarırıq. Bu, bəlkə də keçmişdən qopa bilməməkdir. İnsanın hər anı keçmişə dönür və bu, ömürdən getmiş bir an deməkdir. Anlar, dəqiqələr, saatlar, günlər, aylar, illər keçmişə döndükcə insan itirdiklərinin fərqinə varır. O keçib getmiş zamanın içində gözəl günlər var, qayğısız həyat var, sevdiyin insanlar var, sağlam can var, şəvə kimi gur, qara saçlar var... Bütün bunlar hamısı keçmiş zamanın içində var, indiki zamanda yoxdu. Gələcək isə qeyri-müəyyəndir...

Bir də var keçmişə dönməyən gələcək. Sən hər zaman o gələcəyin intizarındasan, bir ömür boyu gözləyirsən. Onun gələcə­yinə inanırsan. Xəyallarında həmin gələ­cək zamanda yaşayırsan, gələcək zamanı xəfifcə təqlid edirsən. İnsan öz arzularını, gələcəklə bağlı xəyallarını heç vaxt zaman qanununa tabe etmək istəmir. Amma arada Hötenin, ömrü boyu yaşadığı həyatla arzu­ladığı dünya arasında vurnuxmuş bu alman klassikinin məsləhətinə də qulaq asmaq la­zımdır: “Hərdən xəyala da aldanmaq olar, bir şərtlə - çox uzun sürməyə ancaq”. 

Gün gəlir, xəyallar da yıpranır, onların istifadə müddəti bitir. Xəyal divarı bitəndə yıxılmamaq üçün hardansa tutmaq lazım gəlir, əks halda uçurum ağzını açıb bitməz iştahasıyla səni udacaq. Reallıq hissini ta­mamilə itirmiş insanlar xəyal dünyasının qurbanlarına çevrilirlər. Qurbana çevril­məmək üçün Hötenin bu müdrik fikrini gərək tez-tez özümüz üçün təkrarlayaq. 

Platona görə, insan bədəni üç hissədən ibarətdir – baş, döş qəfəsi, qarın. Bunların hər birinə ruhun bir qabiliyyəti uyğun gə­lir. Zəka başa, iradə döş qəfəsinə, iştaha isə qarına aiddir. Xəyal isə nizamlayıcı funk­siya daşıyır. Platonun təsəvvür etdiyi dün­yada hər şey ideal bucaq altındadır. O, in­sanlara xəyal dünyasını, mövcud olmayan, amma insanın şüurunda yaratdığı dünyanı daha məqbul və daha doğru hesab etməyi tövsiyə edirdi. İdeal dünya anlayışını xəyal etdiyi üçün utopistlərin ulu babası Platona hər zaman təşəkkür düşür. Ən azından ona görə ki, bu böyük filosofun “ideal dünya”sı əsrlərdən bəri ədəbiyyatın əbədi mövzusu­na çevrilib. Yarızarafat, yarıgerçək ədə­biyyat müəyyən mənada həm də Platonun çörəyini yeyir. 

Eynşteyn yazırdı ki, məntiq bizi A nöqtəsindən B nöqtəsinə çatdıra bilər. Xə­yallar isə bizi məntiqin belə çata bilmədiyi nöqtələrə apara bilər. Məntiqin çata bilmə­diyi ərazilər hər zaman ədəbiyyatın xam torpaqları olub. Ədəbiyyat o əraziləri xə­yal gücünə fəth edib. Bəşər düşüncəsinin ən yaşarı ədəbi abidələrindən olan “Don Kixot” Servantesin xəyalının, təxəyyülü­nün məhsuludur. Sonralar fəlsəfədə “don kixotluq” anlayışı yarandı, Don Kixot insan təbiətinin tipik göstəricisi kimi say­sız-hesabsız araşdırmalara yol açdı. Don Kixot artıq zamanüstü bir hadisə idi və xə­yalın məhsulu olduğu qədər də gerçəkliyi, insan həqiqətini ifadə edirdi. Bu əsər insa­nın yer üzündəki missiyasının nədən ibarət olduğunu göstərir.

Dostoyevski bu əsər haqqında öz fik­rini bu cür ifadə edib: “Əgər bəşəriyyət nə vaxtsa Tanrı qarşısında hesabat verməli olsa, özünün mövcudluğuna bəraət qazan­dırmaq üçün tək bircə Servantesin “Don Kixot” əsərini təqdim etməklə kifayətlənə bilər”. Servantes burda həm də Platonun “ideal cəmiyyət” ideyasının iflasa uğradı­ğını göstərir. Reallıq dünyasının isə yükü çox ağırdır, insan bu yükü çəkə biləcək gücə malik deyil. Arzular, xəyallar, ümid­lər insanın yaşaması və bu yükü çəkə bil­məsi üçün köməkçi vasitələrdir. 

İnsan yalnız xəyalları ilə keçmişə sə­yahət edə bilir, aradakı zaman intervalı yox olur, xəyal sanki meteor kimi yadda­şımızda yaşayan keçmiş zamanın atmos­ferinə düşür və oranı işıqlandırır. Zehnin keçmişdən aldığı vizual məlumatlar xə­yallar vasitəsilə müəyyən bir forma halını alır. Gələcəklə bağlı xəyallar isə hədəflərin müəyyənləşməsindən sonra insanın iradə­sindən asılı olaraq gerçəkləşə bilər. Hədəfə çatmaq üçün isə insana motivasiya lazım olur. 

Xəyallar heç də həmişə uğurlu gələ­cəyin təminatçısı olmur. Yeganə dayaq nöqtəsi xəyallar olan insanlar bu xəyal­ların tükəndiyini görəndə yaşamaq on­lar üçün dözülməz olur və onlar intihara əl atırlar. Bu, eqoizmin faciəvi sonluqla bitən pik nöqtəsidir. Ekzistensialist filo­sof və yazıçı Alber Kamyu “intihar qaçış­dır” deyirdi. Şüur axını formasında yaz­dığı “Çöküş” romanında isə intiharın heç də xilas yolu olmadığını görürük. İnsan öz mahiyyətindən qaçdıqca öz içində batır. Kamyu bunu dahiyanə şəkildə Klamansın timsalında anbaan göstərir. İntihar belə insanı öz mahiyyətindən xilas edə bilməz. Bu isə tamam başqa bir söhbətin mövzu­sudur. Jan Pol Sartr “Yalnız həqiqət” əsə­rinin girişində intiharla yaxşıca məzələn­mişdi. Bir dələduzun intihar oyununun qurbanı olan iki sadəlövhü xatırlayın. Biz xəyallarla uğraşırıq, çalışaq ki, xəyalların əsiri olmayaq.

Ağıla söykənən xəyallar daha etibarlı olur. Ağıllı insan reallıqla xəyallar arasın­da balans yarada bilir. Reallıqla illüziyanın arasındakı neytral zonada gəzişən yazıçılar üçün bu məkan yaradıcılıq laboratoriyası­dır. Yazıçı orda sözlərdən alternativ dünya yaradır və özü də o dünyanın içində yaşa­yır, bir ayağı isə həmişə real dünyadadır, o, heç vaxt reallıq hissini itirmir. 

Bəzən insanın zamanı xəyalların öm­ründən qısa olur. Amma böyük zamanın içində an qədər qısa ömür yaşamış insanlar olub. Onlar seçilmişlər idi. Mikayıl Müş­fiq, Cəfər Cabbarlı, Sergey Yesenin, Artur Rembo, Əli Kərim, Orhan Vəli... 

Onlar da Sözün səmasına meteor kimi düşdülər və bədii düşüncəni işıq selinə bürüdülər. Bir insan ömrünə sığmayacaq qədər çox işlər gördülər. O sözü yazdılar ki, onlar olmasaydı, o söz də doğulmaya­caqdı. Bəzən təəssüflə düşünürük ki, onlar çox yaşasaydılar, daha böyük əsərlər yaza bilərdilər. Amma o böyük əsərləri artıq yazmışdılar. Mikayıl Müşfiq gənc yaşında novator şair kimi parladı, Cəfər Cabbarlı dramaturgiyada məktəb yaratdı, Əli Kərim bütöv bir mərhələyə çevrildi. Yazdıqları öz çəkisindən ağır gələn və qosqoca bir ömür yaşayan yazıçıların bir çoxu bu gün heç xatırlanmır. Amma Mikayıl Müşfiqi kim unutdu, Cəfər Cabbarlını unutmaq müm­kündürmü, Əli Kərimi hansısa misrası ilə az qala, hər gün xatırlamırıqmı? Orhan Vəlinin, Yeseninin şeirləri hər zaman ru­humuza sığal çəkmirmi, bizimlə həmdərd olmurmu? 

Biz bu şeirlərlə təsəlli tapırıq, ovunu­ruq, onların xəyalları bizim də xəyallarımı­zı qidalandırır.

Onlar keçmiş zamanda yaşadılar, amma bu gün biz onları gələcəyə ötürürük. Onlar bizim xəyallarımızın körpüsündən keçib gələcəyə gedirlər. Onların zamandan qorxusu yoxdu. Onların zamanı heç zaman bitməyəcək.

Kənan HACI,
yazıçı-publisist