V yazı

Elmi ədəbiyyatda “türkmən” etnoniminin yaranması ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr irəli sürülür. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, bu söz “türk” və “mən” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır, “mən türkəm” və ya “türk mənəm” mənasını verir. Digər mənbələrdə isə bu sözün “tərəkəmə” sözünün cəmi olan “tərəkəmun”dan meydana gəlməsinə, bəzilərində isə “türkəmənd” biçimində işlənməsinə rast gələ bilərik ki, bu da “türkəbənzər” deməkdir. 

Orta əsrlərdə Orta Asiyadan Balkanla­ra qədər ərazidə yaşayan türkdilli xalqlar, həm özləri, həm də başqaları tərəfindən türkmən (o cümlədən, azərbaycanlılar) adlandırılırdılar. İndi onların arasından yalnız Anadolu kəndlərində yaşayanların bir qismi, İraqda yaşayan türkmanlar, bir də Türkmənistanda yaşayanlar özlərinə türkmən deyir. Azərbaycanda bu söz “tərəkəmə” şəklində qalıb. “Tərakimə” ərəb sözüdür, “türkmənlər” deməkdir. Ərəb mənbələrində türkmənlərin Türk­mənistan, Əfqanıstan və İranda yaşamış türkmən tayfası olduğu qeyd edilir. 

Qısa haşiyəyə çıxaraq onu da vurğula­maq lazımdır ki, mühüm geosiyasi və iqti­sadi mövqeyə malik olan İraq əhalisinin 20 faizi (müxtəlif mənbələrdə bu faiz dərəcəsi dəyişir) türkman adlandırılan əhalinin pa­yına düşür. Özü də türkmanların dili daha çox azərbaycancaya yaxındır. 

Türkmanlar barəsində İslam Ensik­lopediyasında deyilir: “İraq türkmənləri, yəni oğuzcanın azəri türkcəsini danışan türklər”. Bəzən türk mənbələri türkman­ların Osmanlı türklərinin bir qolu olduğu barədə fikir söyləyirlər. Həmçinin oxşarlıq kimi türkmanların dilində Osmanlı türkləri­nin leksikasına məxsus sözlərin olmasını göstərirlər. Ancaq türkman yazı dilində Osmanlı türkcəsinin elementləri özünü göstərməsinə baxmayaraq, xalq dilinə olan təsiri qüvvətli olmayıb. Bəzi fərqlə­ri nəzərə almasaq, İraq türkmanlarının ləhcəsi Azərbaycan dilindən fərqlənmir. Bütün faktlar – dil, ənənə, musiqi, folklor, mətbəx, inanc və digər eynilik türkman­ların məhz Azərbaycan türkləri olmasını təsdiq edir. 

İraqda türkmanların məskunlaşdırıl­ması eramızın VII əsrinə təsadüf edir. İlk zamanlar hərbi heyət olaraq Bağdadda xidmət edən türkmanlar sonradan ciddi nüfuz qazanmış və həmişəlik bu ölkədə qalmışlar. Xilafətin Səlcuq türklərinin tə­siri altına keçməsindən sonra soydaşla­rımızın siyasi, hüquqi və mədəni inkişafı dirçəlmişdir. Mosul (1127–1228), Ərbil (1144–1232) Atabəylikləri yaranmışdır. Xüsusilə, şimal əyalətlərindən İraqa kö­çürülüən türklərin vəziyyəti yaxşılaşmış­dı. Tədricən Bağdad və onun ətrafında yerləşən ərazilər türkmanların nəzarə­tinə keçmişdir. Cəlayirlər, Qaraqoyun­lular, Ağqoyunlular, Səfəvilər dövründə İraq türkmanları bütün sahələrdə yüksək dövlət postlarında təmsil olunmuşdular. Türkmanların elm, ədəbiyyat, memarlıq, musiqi sahəsində uğurları artmağa baş­lamışdı. 

VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi ərazi ərəblər tərəfindən işğal olundu və ərəblər Mərkəzi Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı, İslam mədəniyyətini də gə­tirdilər. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə re­gionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XIII əsrlərin ayrı-ayrı dövrlərində türk­mən tayfaları Səlcuq imperiyası və Çingiz xan ulusu tərəfindən idarə olunurdu. XIV əsrdə bu ərazilərə Əmir Teymurun ordusu yürüşlər edirdi. XVI əsrdə Xivə və Buxa­ra xanlıqları ayrı-ayrı türkmən tayfalarını özünə tabe etdirmişdir. 1849-cu ildə Türk­mənistan ərazisi Rusiya imperiyası tərə­findən işğal olundu. 1924-cü ildə hazırkı Türkmənistan Respublikasının ərazisi daxilində SSRİ tərkibində Türkmənistan SSR yaradıldı. 

Sovet imperiyasının süqutundan son­ra 1991-ci ildə Türkmənistan müstəqil­liyini bəyan etdi. Hazırda Türkmənistan Respublikası sahəsinə görə, Mərkəzi Asiyada ikinci böyük dövlətdir. O, Xəzər dənizinin cənub-şərqində, Kopetdağın yamaclarında, Turan ovalığının cənubun­da yerləşərək, Əfqanıstan, İran, Özbəkis­tan, qərbdən isə Xəzər dənizi ilə həmsər­həddir. Respublikanın paytaxtı Aşqabad şəhəri 1881-ci ildə salınmışdır və seysmik ərazidə yerləşir. 1948-ci ildə burada 9 bal gücündə dağıdıcı zəlzələ baş vermiş və şəhər əhalisinin yarısından çoxunu məhv etmişdir. İndi Aşqabad Türkmənistanı paytaxtı olmaqla yanaşı, ölkənin əsas sə­naye, elm və mədəniyyət mərkəzidir. 

Türkmənlərin əcdadlarının musiqi mə­dəniyyəti barədə ilkin məlumatları qədim Parfiya, Marquş və Xarəzmdən qalma (b.e.ə son əsrlər və eramızın ilk illəri) abi­dələr verir. Burada bir çox simli, nəfəs və zərb alətlərinin təsvirini görmək mümkün­dür. 

Abidələrin üstündəki süjetlərdən bəlli olur ki, bütün bu alətlər mərasim və ayinlərdə geniş istifadə olunmuşdur. Ehtimal etmək olar ki, o dövrlərdə sa­ray və məbədlərdə keçirilən mərasim və ayinləri müşayiət etmək məqsədilə bir çox musiqiçi – rəqs kollektivləri mövcud olmuşdur ki, onlar da peşəkar müğənni, rəqqas və çalğıçılardan ibarət idilər. Belə ifaçılardan biri – şöhrəti bütün Şərqə ya­yılmış Barbəd o dövrdə elm və mədəniy­yət mərkəzinə çevrilmiş Mərv şəhərindən çıxmışdır. O, burada musiqi təhsili almış, mahir müğənni və bərbət ifaçısı kimi məşhurlaşmışdı. Qeyri-adi məharəti ona Sasani şahı II Xosrov Pərvizin sarayında baş musiqiçi statusu qazandırmışdı və nəinki ifaçı, habelə bəstəkar istedadı bu­rada tam şəkildə özünü büruzə vermişdi. 

Ümumiyyətlə, Türkmənistan ərazi­sində yerləşmiş Mərv şəhəri qədim mə­dəniyyət mərkəzi kimi ad çıxarmış, XIII əsrdə burada onlarla kitabxana fəaliyyət göstərmişdir. Şərq risalələrində Mərv şəhərindən çıxmış bir sıra musiqiçilərin adları çəkilir. Məşhur Orta əsr musiqiçisi Əli də Mərvdən idi. Məlumdur ki, çoxlu sayda əsərlərin müəllifi olan Ustad Əlinin yanına müxtəlif ölkələrdən improvizasiya texnikasına yiyələnmək üçün musiqiçilər gəlirdi. 

Türkmən musiqiçiləri Şərq musiqi mə­dəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışlar. Türkmənlərin poetik və mu­siqi yaradıcılığı digər Mərkəzi Asiya xalq­larının yaradıcılığı ilə sıx təmasda inkişaf etmişdir. Şərqdə məşhur olan süjetlər burada da öz əksini tapıb. Məsələn, türk­mənlərin dastan irsində “Leyli və Məcnun”, “Tahir və Zöhrə”, “Koroğlu” (türk­mənlər onu “Goroğlu” adlandırırlar) kimi geniş yayılmış dastanlara rast gəlirik. 

Türkmən dilində mahnıya aydım, xalq havalarına saz, musiqiyə isə ümumilikdə aydım-saz deyirlər. Gördüyümüz kimi, azərbaycanlılarda konkret olaraq bir mu­siqi alətini bildirən, Anadolu türklərində isə ümumən alət mənasında işlənən saz kəlməsi türkmənlərdə musiqi və xalq ha­vası mənasındadır. 

Türkmən musiqi irsi folklor və peşəkar musiqi janrlarına ayrılır. XX əsrin əvvəl­lərində bu musiqi nümunələrinin toplayıb nota salınmasında rus etnoqrafı V.A.Us­penskinin böyük rolu olmuşdur. O, bu el­ləri oba-oba gəzmiş və işinin nəticələrini 1928-ci idldə Moskvada “Türkmenskaya muzıka” başlığı altında nəşr etdirmişdir. 

Türkmən xalq mahnılarının janr təs­nifatına əmək, mərasim, məişət və lirik mahnılar daxildir. Onların obraz-məzmun dairəsi türkmənlərin məişət həyatı, köçəri maldarlıq, əkinçilik, toxuculuq və s. ilə sıx bağlıdır. 

Türkmən şifahi peşəkar musiqisin­də baxşıların yaradıcılığı əsas yer tutur. Müasir baxşıların sələfləri oğuz türklərinin müştərək bədii abidəsi – “Dədə Qorqud” dastanında təsvirini tapmış qədim ozan­lar olmuşlar. Onlar qopuz çalmış, rə­vayət söyləmiş və oba-oba gəzmişlər. Nəsildən-nəslə ustad-şagird ənənəsilə ötürülən bu ulu el sənəti zaman keçdik­cə yeni nəsil xalq musiqiçiləri – baxşıla­rın yaradıcılığında davamını və inkişafını tapmışdır. Baxşılar aşıqlar kimi elləri gə­zir, şeir qoşub dastan söyləyərdilər. Baxşı dutarda çalır, oxuyur və virtuoz ifa tərzi nümayiş etdirirdi. Təxminən XV əsrdən etibarən baxşılar türkmən musiqisində əsas füqura çevrilmişdilər. 

Türkmən eposunun erkən növləri “Oğuznamə” adı altında mövcud olub. Hazırda türkmən eposları dastan forma­sında həyatını davam etdirir. Ən məş­hur türkmən dastanları “Goroğlu”, “Şah­sənəm və Qərib”, Əsli və Kərəm”dir. Bu dastanlar, ümumiyyətlə, türk xalqları arasında geniş yayılmışdır. Lakin hər bir xalqın rəvayətçiləri bu qədim hekayətləri özünəməxsus tərzdə nəsildən-nəslə ötür­müşlər. Məsələn, bir çox türk xalqlarında, o cümlədən, Azərbaycanda “Koroğlu” adı ilə məşhurlaşmış dastan türkmənlərdə “Goroğlu” kimi, yəni gordan çıxmış qəh­rəmanın (Rouşanın anası doğuş zamanı öldüyünə və diri uşağın məzardan çıxarıl­dığına görə) adı ilə yayılmışdlr. 

Türkmənlərin milli musiqi alətləri digər Orta Asiya xalqlarının alətləri ilə oxşardır. Lakin bu alətlər sırasında zərb alətləri yox dərəcəsindədir. Hazırda istifadə olunan alətlər– simli dütar və qıcaq, nəfəsli tüy­dük və dilli tüydük, habelə qopuzdur (qa­zax və qırğızların şan qopuzu).

Lalə HÜSEYNOVA,
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor