II MƏQALƏ

Liderlik faydalı işlər görmək məharətidir.

Piter Druker

Suverenlik diplomatiyası

Azərbaycan Cənubi Qafqazın qədim dövləti kimi, unikal liderlik və dövlətçilik ənənəsinə malikdir. Bu məsələnin təmə­li o dərəcədə fundamentaldır ki, yalnız onun üzərində bərqərar olan liderlik ölkə­nin uğurunu təmin edə bilər. Bu aspektdə yeni tarixi dönəm üçün Azərbaycanda uğurlu liderlik strategiyasını ulu öndər Heydər Əliyevin bənzərsiz liderlik təcrü­bəsi bazasında müəyyən etmək olar. 

Belə bir fəlsəfi qənaətimiz vardır ki, Prezident İlham Əliyevin postmüharibə dövründə çox əhəmiyyətli siyasi-diplo­matik uğurlar əldə etməsinin təməlində məhz vurğuladığımız liderlik təcrübəsi dayanır. Bu əsasda Azərbaycan Prezi­denti konkret olaraq müstəqil dövlət qu­ruculuğunu yeni səviyyəyə yüksəltmişdir. Artıq həmin mərhələni canlı olaraq yaşa­yırıq. Bu mərhələni diplomatiya prizma­sında necə adlandırmaq olar?

Artıq dünya politoloqları sırasında ona “suverenlik diplomatiyası” deyirlər. Təbii ki, burada həqiqət payı çoxdur. Lakin, bizcə, İlham Əliyevin diplomatik məharətinin substantiv və funksional as­pektlərini tam olaraq belə təsnifat ifadə etmir. Çünki İlham Əliyev postmüharibə mərhələsində “sistemüstü şəbəkə dip­lomatiyası”nın Azərbaycan nümunəsini yaradır. 

Sistemüstü şəbəkə diplomatiyası 

Burada “sistemüstü” termini Azərbay­can Prezidentinin sərt qaydalı sistemli­liyin fövqündə dayanan və əsas olaraq əhatəliliklə yanaşı çevikliyi ifadə edən di­namik fəaliyyətini ifadə edir. Fəlsəfədə və politologiyada “şəbəkə” anlayışı “sistem” anlayışından daha mütəhərrik və hər anında kreativliyə (situasiyada yaradıcı davranışa) qabil stuktur-funksional bütöv kimi təsəvvür edilir. Bu mənada şəbəkə­nin adi mürəkkəb çoxluqdan iki başlıca fərqi mövcuddur. 

Birincisi, şəbəkədə tərkib hissələri arasında dərin məntiqi və funksional bağ­lılıq olur, lakin, bu, həmin elementlərin bir-birinə sərt bağlılığını deyil, ahəngdar qarşılıqlı münasibətlərini ifadə edir. 

İkincisi, şəbəkə mütləq konkret stra­teji hədəfə istiqamətlənmiş sinergetik fəaliyyəti tələb edir. Bunun fəlsəfi anlamı ondan ibarətdir ki, adi mürəkkəb çoxluq­dan fərqli olaraq şəbəkə fəaliyyəti tərkib hissələrinin sinerjisinin təmini şəraitində özünü təsdiq edə bilir. 

Bu fərqliliklər şəbəkədaxili situasiya­ya aiddir. Sistemüstü diplomatiyada şə­bəkə–ətraf mühit münasibətləri konteksti də prinsipial rol oynayır. Çünki şəbəkə­nin mövcudluq şərtləri daim ətraf mühitə tam açıq olmasını zəruri edir. Bu olma­sa, onda şəbəkə deyil sistemdən bəhs etmək lazım gəlir. Müasir fəlsəfi və elmi təsəvvürlərə görə, şəbəkə həmin aspekt­də inkişaf və sürətli yeniləşmə üçün daha potensial struktur hesab olunur. Yəni şə­bəkə ətraf mühitə münasibətdə sistem­dən fərqli olaraq, daha açıq və dinamik strukturdur. 

Eyni zamanda, şəbəkə funksional olmaq üçün ətraf aləmlə münasibətlərini özünün daxili mahiyyətinə uyğun məcra­da qurmalıdır. Liderlikdə diplomatik fəa­liyyət baxımından, bu, situasiyaya bütöv baxmaq qüdrətində olan strateji zəkanın olması deməkdir. Burada diplomatiyanın iki aspekti birləşir – birincisi, lider fəaliy­yətinin bütün aspektlərini öncədən müəy­yən edilmiş strateji hədəfə fokuslandır­malıdır; ikincisi, bu prosesin gedişində ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin ümumi mənzərəsi səviyyəsində milli maraqlara cavab verən çevik qərarlar qəbul etməyi bacarmalıdır. 

Bu yanaşma çərçivəsində suverenlik diplomatiyası sistemüstü şəbəkə diplo­matiyasının tərkib hissələrindən biri kimi görünür. Hesab edirik ki, Azərbaycan Prezidentinin postmüharibə dövründə diplomatik məharəti məhz daha geniş kontekstdə xarakterizə olunmalıdır.

Məsələnin bu cür qoyuluşu avtoma­tik olaraq başqa bir aktual siyasi-nəzəri məqamı diqqətə gətirir. Kifayət qədər mürəkkəb struktur-funksional keyfiyyət­lərə malik sistemüstü şəbəkə diplomati­yasının təməlində Heydər Əliyevin yeni liderlik təcrübəsinin hansı əlamətləri da­yanır? 

Ulu öndərin liderlik təcrübəsinin üç əlaməti

Heydər Əliyevin liderlik təcrübəsi son dərəcə zəngin və əlamətləri də çoxdur. Bizi həmin əlamətlərin sırasında postmü­haribə mərhələsində sistemüstü şəbəkə diplomatiyasını reallaşdırmağı stumullaş­dıran keyfiyyətlər maraqlandırır. Bizcə, ilk əlamət liderin realpolitika müstəvisində özünə inamıdır. Özünəinam, bütövlükdə, liderliyin hər bir növü üçün xarakterikdir. Ancaq Heydər Əliyev çox mürəkkəb geo­siyasi regionda (Cənubi Qafqazda) lideri olduğu ölkə üçün olduqca əlverişsiz siya­si, geosiyasi, psixoloji və ideoloji situasi­yada özünəinam keyfiyyətini bütövlükdə cəmiyyətə sirayət etdirə bildi. Özünəina­mın bu transformasiyası abstrakt şərt­lərə deyil, konkret realpolitikaya uyğun baş verdi. Onun lakonik ifadəsi – “Fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam” kəla­mındadır.

Liderin şəxsi psixoloji özünəinamını ictimailəşdirə bilməsi hər zaman baş tut­mur. Postsovet məkanında belə bir təc­rübə yoxdur (Rusiya istisnadır, çünki əsrlərlə davam edən güclü dövlət psixoloji özünəvurğunluğu bu ölkədə inersiya ilə hələ davam edir). Onu da nəzərə alaq ki, postsovet məkanında Azərbaycan qədər bütün aspektlərdə əlverişsiz şərtlər daxi­lində müstəqilliyini təsdiq etməyə çalışan ikinci dövlət olmamışdır! Heydər Əliyev üçün şəxsi özünəinamı sosial hadisəyə çevirmək böyük məharət tələb edirdi. Ulu öndər bunu bacardı, çünki özünəinamın psixoloji və mənəvi təməlində səmimilik və düzlük dayanır. Bu səbəbdəndir ki, Heydər Əliyevlə ünsiyyətdə olan olan si­yasi liderlər, onu “verdiyi sözə tam əməl edən siyasətçi” kimi xarakterizə edirlər. Eyni fikirləri onunsiyasi varisi haqqında söyləyirlər! 

Səmimi və düz insan önzünəinamlı olur – haqq yolunda getdiyini bilir! Haqqa söykənən həmişə qalibdir! 

Eyni zamanda, liderin özünəinamı sosiallaşdırması prosesi mifik, abstarkt ideoloji söyləntilər kimi deyil, realpolitika­nın sərt şərtləri daxilində reallaşmalıdır. Azərbaycan dövlətçilik ənənəsi üçün uni­kal olan bu keyfiiyyəti müasir mərhələdə Ulu öndər şəxsi aspektdən praktiki siyasi müstəviyə çıxardı. Və sonrakı təcrübə göstərdi ki, həmin keyfiyyətin siyasi vari­sin liderlik özəlliklərindən biri kimi forma­laşmasına tam nail oldu. 

İkinci əlamət cəmiyyətin daxili birlik və həmrəylik fəlsəfəsini yeniləşdirməsi ilə bağlıdır. Heydər Əliyev elə bir inqila­bi yenilik etdi ki, hətta indi Avropa üçün nümunə ola bilər (Yurgen Habermasın Avropa həmrəyliyi ilə bağlı narahatlıqla­rını xatırlayaq). Konkret olaraq, Heydər Əliyev Azərbaycan cəmiyyətinin etnik birlik modelindən sosial-mədəni modelə müasir şərtləri nəzərə alaraq transforma­siyasına nail oldu! Bu zaman etnik birlik modelinə psixoloji cəhətdən zərrə qədər də zərbə vurulmadı. Əksinə, Ulu öndər məharətlə onu yeni dövrün ruhuna uyğun forma və məzmuna saldı! 

Bu prosesin iki sosial, mədəni, psixo­loji, siyasi və ideoloji sütunu vardır – azərbaycançılıq və multikulturalizm! Bu iki təfəkkür fenomeninin praktiki siyasi liderliyə üzvi surətdə gətirilməsi sonrakı mərhələdə sistemüstü şəbəkə diplomati­yasının mühüm təminedici şərtlərini for­malaşdırdı. Heydər Əliyevin siyasi varisi həmin keyfiyyətə də tam yiyələnərək, li­der kimi asanlıqla regional və qlobal miq­yaslardakı fəaliyyəti zamanı konstruktiv manevrlər edə bildi. Həmin əlamətin əsas tezisi “Biz birlikdə güclüyük”dür!

Üçüncü əlamət Heydər ƏIliyevin müasir dövrdə liderliyə milli dövlət quru­culuğu kontekstində milli-regional-qlobal sintezi gətirməsi ilə bağlıdır. Bu əlamətin ana tezisini “Bir millət, iki dövlət” kəlamı təşkil edir. Bu kəlam Azərbaycan liderli­yində müstəqil dövləti regional və qlobal miqyasların qarşılıqlı əlaqəsində “gör­məyə” imkan verir. Həmin kəlamın fəlsəfi və siyasi-nəzəri məzmunu, reallaşma mexanizmləri, funksionallığı və strateji məqsədi basxımından “yeni qlobal siyasi konstruktivizm” kimi qiymətləndirilə bilər. Ulu öndər bu cür “siyasi universallaşma­nın” reallaşması “xəritəsi”ni də müəyyən etmişdir. Onu sxematik olaraq belə for­mula edə bilərik: milli dövlətçilikdən türk dövlətləri birliyinə və oradan da qlobal konstruktiv, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq formatlarına keçid.

Heydər Əliyevin siyasi varisi üçün li­derlik aspektində burada olduqca vacib, əhəmiyyətli və strateji mənası dərin olan keyfiyyətlərin əsası yaradılmışdır. 

Birincisi, siyasi varis istənilən səviy­yədə lider kimi fəaliyyətində milli, güc­lü, müstəqil dövlət kimi inkişafın əsas məqsəd olduğunu qəbul etməlidir. 

İkincisi, bu əsas məqsədə nail olmaq üçün “Bir millət, iki dövlət” formulunun ruhu əsasında bütün türk dünyasının konstruktivliyə, açıqlığa, sülhsevər və əməkdaşlığa istiqamətlənmiş siyasi təş­kilatlanması təmin edilməlidir. 

Üçüncüsü, milli və ümumtürk miq­yasının qlobal miqyasda dövlətlərara­sı münasibətlərə konstruktiv aspektdə transformasiya etməsi üçün sistemüstü şəbəkə diplomatiyası yeni mərhələyə uyğun məzmunlaşmalı və faktiki olaraq “strateji yol xəritəsi” funksiyasını yerinə yetirməlidir!

Prezident İlham Əliyev bütün bu yeni liderlik keyfiyyətlərinə mükəmməl səviy­yədə sahibdir və bunu fəaliyyətində əldə etdiyi konkret nəticələr sübut edir! Buna qətiyyən şübhə yoxdur. Bununla yanaşı, cəmiyyət üçün aydınlaşdırılmalı mühüm məqamlar vardır. Məsələ ondan ibarət­dir ki, hazırkı çox mürəkkəb və qarışıq geosiyasi mühitdə liderlərin toplum tərə­findən adekvat dərk edilməsi dövlət və millət səviyyəsində çox vacibdir. Çünki dünya üzrə müasir dövlətçilik təcrübəsi göstərir ki, lider-toplum birliyinin mövcud olduğu dövlətlər real inkişaf edərək gücü­nü artıra bilir. Bu şərtin qoyulmasının özəl səbəbi vardır. 

Həmin səbəb indi istənilən müstəqil dövlətin siyasi və ictimai şüuruna, top­lumun rəyinə kənardan simmetrik və asimmetrik təsirlərin olması ilə bağlıdır. Həm də indi ideoloji mərkəzlərin elə müasir təsiretmə mexanizmləri vardır ki, haradan hansı informasiyanın hansı məqsədlərlə gəldiyini çevik müəyyən etmək çox çətindir. Üstəlik, son illər bu təxribat-informasiyaları “insan haqları”, “demokratiya”, “azadlıq”, “müasirlik” və s. kimi ibarələr altında yeridirlər. Müşa­hidələr göstərir ki, cəmiyyətlər bu kimi təsirlərin altına müvəqqəti də olsa dü­şürlər. Lakin qısa zamanda cəmiyyətin aldığı zərbələri uzun müddət neytral­laşdırmaq çətin olur. Bu prosesin fəlsəfi və siyasi-ideoloji aspekti mürəkkəbdir – ona baş vurmayaq. 

Deməli, lider-toplum birliyinin pers­pektivli olması nə liderin, nə də toplumun ayrı-ayrılıqda mənfəəti deyil, bütövlükdə, tarix, millət, dövlətçilik qarşısında ortaq siyasi, mənəvi, ideoloji və tale məsuliyyə­tidir! Həm də məsələ yalnız nəzəri səviy­yədə qalmamalı, konkret praktiki həyatda toplumun biliyinə və inamına çevrilməli­dir. Bu da hər bir tarixi mərhələdə dövlət başçısı–liderin fəaliyyətinin cəmiyyətə anladılmasının strateji əhəmiyyətini tək­rar-təkrar meydana çıxarır. 

Bütün bunlara görə, Prezident İlham Əliyevin postmüharibə mərhələsində mil­li, regional və qlobal miqyaslarda hansı mənalarda dövrün uğurlu memarı oldu­ğuna aydınlıq gətirilməlidir! Şərəfli oldu­ğu qədər də, böyük məsuliyyət və zəh­mət tələb edən məsələdir!

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru