IV məqalə

III məqalənin son tezisi Cənubi Qafqazda geosiyasi və siyasi avantüra­ların nə qədər yüksək risklər yaratma­sına baxmayaraq, regionda ona qarşı dura bilən, getdikcə daha da güclənən konstruktiv mahiyyətli yeni geosiyasi qüvvənin mövcud olması ilə bağlı idi. Həm tarixi, həm də geosiyasi yeniləş­mə baxımından bu, ciddi strateji mənası olan mənzərədir. Oxunuşunda sadə və qeyri-adi görünməyən bu yeni “Qafqaz fenomeni”, əslində, dünya üçün vacib mesajdır. Onu dərindən anlamaq üçün öncə, “Geosiyasi konstruktivizm nə­dir?” sualına ümumi politoloji və konk­ret olaraq Cənubi Qafqaz kontekstində cavab axtaraq. 

Konstruktivizm – beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi

Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi beynəlxalq münasibətləri nəzəri mövqe­dən öyrənən elmi istiqamətdir. O, bey­nəlxalq münasibətlərin ümumi qanuna­uyğunluqlarını konsepsiya formasında araşdırır. Bu nəzəriyyə sahəsində çalışan­ların fikrincə, beynəlxalq münasibətlərə aid olan təlimlər bütöv gerçəkliyi tam ifa­də edə bilmirlər. Buna görədir ki, hazırda onun bir neçə məktəbi və ya araşdırma istiqaməti mövcuddur. Realizm, liberalizm, marksizm, kontruktivizm, neoliberalizm, institutisionalizm və s. Hazırda realizm və liberalizmlə yanaşı, sosial konstruktivizm tərəfdarları da çoxalır. 

Bu təlimlərin hər biri üçün bir ortaq nəzəri məqam vardır – onlar müasir mər­hələdə dövlətlərarası münasibətlərdə differensiasiya (ayrılma, parçalanma) ilə inteqrasiyanın (birləşmə) həm reallaşma mexanizmlərini, həm də mümkün nəticələ­rini araşdırırlar. Məsələn, neoliberalizm qloballaşma ilə ideya yaxınlığına malikdir. Onlar hesab edirlər ki, beynəlxalq münasi­bətlərdə uğurlu kooperasiya mümkündür. Bunun əsasını iqtisadi kooperativlik təşkil edə bilər. Bu halda dövlət maraqları arxa plana keçmə təsiri bağışlayır. 

Postliberalizm bu tezisi daha da güc­ləndirərək hesab edir ki, müasir qloballaş­ma şəraitində öz təhlükəsizliklərini və su­verenliklərini təmin etmək üçün dövlətlər faktiki olaraq birləşməlidirlər. Burada döv­lətin avtonom fəaliyyətinə məhdudiyyətlə­rin qoyulması ehtimal edilir, o cümlədən, beynəlxalq təşkilatlar bu funksiyanı (məh­dudiyyət qoymağı) yerinə yetirə bilər.

İnstitusionalizmdə dövlətin təkamülü və onun insanların iqtisadi davranışları­na təsiri öyrənilir. Burada ənənə, əxlaq, hüquq, ailə, ictimai birliklər nəzərə alınır. Bundan başqa, ayrıca “Britaniya intitusio­nalizmi” də vardır. Onlar hesab edirlər ki, dünya lideri və dünya hakimiyyəti olmasa da (buna “anarxiya” da deyirlər), “Dövlətlər icması vardır”. 

Son zamanlar Avropa İttifaqına aid olan “funksionalizm təlimi” də inkişaf edir. Onlar məsələyə Aİ-nin inteqrasiyası kon­tekstində baxırlar və başlıca olaraq, döv­lətlər qrupunun maraqlarını əsas götürür­lər. Hesab edirlər ki, Avropada dövlətlərin inteqrasiyası prosesi konkret model üzrə başlamışdır və onu dayandırmaq imkan­sızdır. Ancaq son illərin təcrübəsi göstə­rir ki, Avropa üçün bu məsələ açıqdır və orada inteqrasiyanı parçalanma əvəz edə bilər. Bunun nəzəri və praktiki səbəbləri çox maraqlıdır. Yəni faktiki olaraq, Avropa inteqrasiya modeli nəinki dünya üçün nü­munə ola bilməz, hətta Aİ-nin vahid təşki­lat kimi gələcəyi şübhə altındadır. Deməli, inteqrasiyanın alternativ modelləri üçün “qapılar açıqdır”!

Nəhayət, konstruktivizm keçən əsrin 90-cı illərindən daha sürətlə inkişaf et­məyə başlamışdır. Onu Berlin divarının sökülməsi və sosialist düşərgəsinin dağıl­ması ilə izah edirlər. Termin kimi ilk dəfə Nikolas Onufun işlətdiyini yazırlar. Hər halda, XXI əsrdə ən geniş yayılmış bey­nəlxalq münasibətlər nəzəriyyələrindən biridir. Konstruktivizmin neoliberalizm və neorealizmin ideyalarını da şübhə altına aldığını vurğulayırlar. 

Konstruktivizmə görə, beynəlxalq si­yasətin təməlində dörd əsas faktor da­yanır: təkzibedilməyən ideyalar, kollektiv dəyərlər, mədəniyyət və sosial identifika­siyalar. Bunun üçün dövlətin öz identikiliy­nə və sosial məkana malik olması başlıca şərtdir. İdentiklik və sosial məkan dövləti formalaşdırır! Bu təlim çərçivəsində “iden­tiklik”, “geosiyasi güc”, “intersubyektivlik”, “anarxiya”, “maraqlar” və s. kimi anlayışlar araşdırılır. 

Dövlət identikliyi

Bu, konsturktivizmin mərkəzi anlayışı­dır. Onda faktiki olaraq hər bir tarixi mər­hələdə dövlətin kimliyi ifadə olunmuşdur. Konkret desək, dövlət özünü necə identi­fikasiya edir, hansı faktorlara üstünlük ve­rir kimi məsələlər önə çəkilir. Bu, dövlətin mahiyyətini açıqlayır. Burada iki istiqamət əsas yeri tutur: birincisi, siyasi kursun se­çilməsi, ikincisi, digər beynəlxalq oyunçu­lara münasibətin müəyyən edilməsi. Hər iki istiqamət üzrə seçim etdikdə mütləq surətdə dövlətin maraqlarını və prioritetlə­rini (üstünlük verdiyi başlıca istiqamətləri, faktorları, dəyərləri və s.) müəyyən etmək prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. 

Bununla dövlət “biz-onlar” seçimini edir. Həmin əsasda dövlətin “biz” kimi “onlara” münasibəti formalaşır. A.Vendt dövlət iden­tikliyini bir-biri ilə sıx əlaqədə olan 5 növə ayırır. Onların ikisi daxili sosiuma istiqamət­lənmişdir. Korporativ identiklik dövlətin vahid təşkilat kimi cəmiyyəti hakimiyyət strukturları vasitəsilə idarəetməsini təmin edir. Aydındır ki, bu istiqamətdə uğurlu ola bilməyən dövlət beynəlxalq miqyasda tə­sirli oyunçu ola bilməz! İkinci identiklik “növ identikliyi” adlanır. Burada siyasi rejimin və iqtisadi sistemin növü nəzərdə tutulur. Bu identiklik də cəmiyyətin və dövlətin bütövlü­yü üçün ciddi rol oynayır. Üçüncü identiklik “rol identikliyi”dir. Bu, özündə dövlətin digər dövlətlərlə münasibətlərinin xüsusiyyətləri­ni ehtiva edir. Dördüncü identiklik “kollektiv identiklikdir”. Bu, iki və daha çox dövlətin vahid “eqo”ya malik bütövlüyə aid olmaları haqqındadır. Onların hansı faktorlara görə özlərini birgə identifikasiya edə bildiklərinə aiddir. Aydındır ki, dövlətlərarası münasi­bətlərdə hazırda bu identiklik strateji ma­hiyyəti olan məsələdir. Çünki indi dövlətlər qrupu kimi geosiyasi oyunçu olmaq apa­rıcılıq təşkil edir. Müxtəlif regional və bey­nəlxalq xarakterli təşkilatlar bunun üçün yaradılır. Təcrübə göstərir ki, onların heç də hər biri bu istiqamətdə uğurlu ola bilmir. Çünki təməldə kollektiv identikliyi düzgün müəyyən edə bilmirlər. Qarşılıqlı münasi­bətlərdə hansı faktorlara üstünlük verilmə­sini ədalətli və obyektiv əsasda təyin edə bilmirlər və s. 

Maraqların təminatı

Konstrutivizmdə maraqları dövlət fəa­liyyəti və identikliklə əlaqələndirirlər. Ma­raqlar fərdlərin cəmiyyət daxilində koope­rativ fəaliyyətləri nəticəsində ortaq məram, məqsəd, fayda kimi təzahür edir. Bu, sosial institutlar vasitəsilə reallaşır. Deməli, dövlə­ti maraqların təməlində fərdlərin toplumsal miqyasda fəaliyyətlərinin yekun effektləri dayanır. Başqa sözlə, dövləti maraqlar milli maraqlardan qaynaqlanır və özünü onun vasitəsilə reallaşdırır. Onu da deyək ki, dövləti maraqlarda sosial institutlar dedikdə sosial təbəqələşmə prinsipi (yəni sosiumun strukturlaşma tarixinin özəllikləri), toplumun özünütəşkili (yəni tarxi təkamülün qaydala­rı) və cəmiyyətdə sosial rolların paylanma fəlsəfəsi (fərd-cəmiyyət vəhdətini təmin edən müxtəlif xarakterli faktorlar, münasi­bətlər) nəzərdə tutulur. 

Geosiyasi konstruktivizm mövqeyin­dən vurğuladığımız məqamlardan alınan başlıca qənaət ondan ibarətdir ki, müasir mərhələdə müstəqil dövlətin digər döv­lətlərlə münasibətləri uğurlu qurması top­lumun özünütəşkil dinamikasından, onun sosial institutlarının fəaliyyət keyfiyyətin­dən və sosial rolların paylanma fəlsəfəsin­dən asılıdır. Sosial rollar geniş anlamda mədəniyyəti, mənəvi-əxlaqi dəyərləri, is­tehsalı, adət-ənənələri və digər dəyərləri ehtiva edir. 

Nəhayət, digər detallara varmadan (mətn ifrat dərəcədə nəzəriləşir) bizim bu məqalədəki məqsədimiz üçün çox vacib olan “geosiyasi güc” anlayışı üzərində da­yanaq.

Geosiyasi güc

Özünə hörmət edən hər bir müstəqil dövlətin müəyyən gücü vardır. Lakin, ən, azı region miqyasında təsiri ola biləcək və iki və daha çox dövləti əhatə edən geosi­yasi güc olmaq bəsit anlayış deyildir. Bu, müasir politologiya üçün kifayət qədər ak­tualdır və araşdırmaya hələ də açıqdır. 

Tanınmış politoloqlar geosiyasi aspek­tdə gücü “sərt güc” və “yumşaq güc” kimi iki qrupa bölürlər. “Sərt güc” hərbi və iq­tisadi məcburetməni ifadə edir. “Yumşaq güc” ölkənin məcburetmə və maliyyə im­kanlarına əsaslanmır. O, dövlətin öz mə­dəniyyətinin, dəyərlərinin və xarici siyasə­tinin cəlbediciliyinə əsaslanır. Bu mənada, “yumşaq güc” dövlətin başqa dövlətlərə təsir etmək qabiliyyətini ifadə edir. Bunun üçün müəyyən sferalarda əməkdaşlıqdan istifadə olunur. Məqsəd isə qarşı tərəfi (və ya partnyoru) inandırmaqdan və onun müsbət qəbul etməsini formalaşdırmaq­dan ibarətdir. Tədqiqatçılar bu iki “geosi­yasi güc” növünün sintezini də vurğulayır­lar və ona “ağıllı güc” deyirlər. “Ağıllı güc” sərt və yumşaq güclərin elə uyğunlaşma­sıdır ki, xarici siyasətdə qalibiyyətli, fayda verən strategiya formalaşdırmaq mümkün olur. 

Buradan geosiyasi gücün formalaş­masında fəlsəfədə “intersubyektivlik” adlanan fenomenin prinsipial əhəmiyyət daşıdığı nətcəsini çıxarmaq olar. Vurğula­nan aspektdə “intersubyektivlik” iki səviy­yədə nəzərdə tutulur. Birincisi, dövlətin öz daxilində vətəndaşlarla qarşılıqlı əlaqələri ahənglik yaxud ahəngdarlıq”) yaradan sistem halına gətirə bilməsidir. İkincisi isə dövlətlərin hər biri kollektiv subyektlər kimi münasibətlərində açıq sistem yaratmaqla bütöv intersubyektiv mühit formalaşdır­masıdır. Yəni bizim anlamımızda dövlətlər arasında intersubyektivlik elə qarşılıq­lı əlaqələr toplusunu ifadə edir ki, vahid, sistemli, bütöv münasibətlər mühiti forma­laşır. 

Dövləti identiklik, dövləti maraqlar və dövləti intersubyektivlik haqqında yuxa­rıda vurğuladığımız nəzəri (praktiki dü­şüncəli oxuculardan üzr istəyirəm, ancaq konstruktivizmin konseptual özəlliyini başqa cür izah etmək olmur – F.Q.) xü­susiyyətlər, bütövlükdə, geosiyasi konst­ruktivizmin müasir mərhələdə konseptual cəhətlərini ifadə edə bilir. İlk olaraq geo­siyasi konstruktivizmə xas olan özəlliklə­ri müyyən etmək olar. Belə ki, geosiyasi konstruktivizm müasir mərhələdə döv­lətlərin identikliyi əsasında milli maraq­larını müəyyənləşdirməsi və oradan da dövləti maraqların dəqiq formulası və intersubyektivlik mexanizmi ilə bunları dövlətlərarası münasibətlərə əməkdaşlıq və təhlükəsizlik naminə proyeksiya etmə­si ilə əlaqəlidir. 

Bunu daha aydın anlamaq üçün ge­osiyasi konstruktivizmin konkret region üzrə reallaşmasını təhlil etmək gərəkdir. O cümlədən, Azərbaycan – Türkiyə birliyi­nin geosiyasi konstruktivizmin konseptual və praktiki nümunəsi kimi əsas faktorları, mövcud olmaq fəlsəfəsi və məqsədə çat­maq üçün müəyyən etdikləri funksional özəllikləri dəqiqləşdirmək gərəkdir. Yalnız bu əsasda həmin yeni konstruktiv geosi­yasi gücün əsrlərdir ki, Cənubi Qafqazı müxtəlif sahələrdə istismar edən geosiya­si avantürizmlə müqayisədə üstün cəhət­ləri və qalib gəlmək şansları haqqında proqnostik fikir yürütmək olar. Bu baxım­dan o savaşı nə üçün “həlledici tarixi” ad­landırdığımızın məntiqi və praktiki əsası da aydınlaşmış olur. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru