Təhlükəli təmayüldür. Özünün geosiyasi, hərbi-iqtisadi maraqlarını bəşəri dəyərlərdən üstün tutan tərəf indiki məqamda hətta sülhün özünü belə qurban verməyə hazır görünür...
Azərbaycan nə istəyir? Ermənistan bizdən çox ehtiyac duyduğu sülhə gəlsin, Cənubi Qafqazda əmin-amanlıq mühiti bərqərar olsun, qarşılıqlı etimada söykənən qonşuluq münasibətlərinə start verilsin. Hazırda tərəflər arasındakı danışıqlar prosesinə vasitəçilik edənlərin də niyyət və məqsədlərinin buna yönəldiyi duyulur. Avropa İttifaqının, ABŞ-ın sülh yolunda göstərdikləri davamlı səylərini yalnız təqdir etmək olar. Bəs sülh dialoqunda əsas vasitəçilik missiyasını boynuna götürən üçüncü tərəf necə, bu fəaliyyətində axıradək səmimidirmi? Söhbət 2020-ci il noyabrın 10-da üçtərəfli Bəyanata imza atmaqla, üzərinə müəyyən öhdəliklər götürmüş Rusiyadan gedir. Təəssüf ki, yuxarıdakı sualı müsbət cavablandırmağa mane olan görünən və görünməyən amillər var.
“Sülhün real əsası yoxdur”,- deyirlər?
Rəsmi Moskvanın Ermənistan və Azərbaycan arasında davam edən sülh danışıqlarının müxtəlif məqamlarında sülh prosesinin müsbət dinamikasına xələl gətirə biləcək “jestlərinin” şahidi oluruq. Prosesə töhfəsini verməyə çalışan yardımçı aktorlar fəallaşdıqca, Rusiya bunda Cənubi Qafqazdakı nüfuzuna və maraqlarına təhlükənin təzahürlərini görür. Kreml əndişəsini diplomatik müstəvidə açıqlamağa çətinlik çəkəndə, dildə deyə bilmədiyini hökumətə yaxın qurumların və fərdlərin dili ilə çatdırır. Bu günlərdə “Russia Today” beynəlxalq media mərkəzində düzənlənmiş “Kişinyovda böyük görüş: Ermənistan-Azərbaycan nizamlanmasının perspektivləri” mövzusunda dəyirmi masa iştirakçılarının kontingentinə və statusuna diqqət yetirmək kifayətdir ki, onların əsl funksiyalarının nədən ibarət olduğunu biləsən. Rəsmi Moskvanın tapşırığını yerinə yetirən politoloqlar – Aleksey Muxin (Siyasi İnformasiya Mərkəzinin baş direktoru Aleksey Martınov (Yeni Dövlətlər Beynəlxalq İnstitutunun direktoru) və Nikolay Silayev (RF hökuməti yanında Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutunun məlumatların tədqiqi laboratoriyasının direktoru) qərbli vasitəçilərin fəaliyyətini əməlli-başlı təftiş etməyə və “qiymətləndirməyə” çalışıblar. Onların gəldiyi “yekdil qənaətə” görə, “hazırda sülh müqaviləsi bağlamaq üçün heç bir real əsas görünmür”. Sifarişli dəyirmi masanın iştirakçıları hətta tərəflərin hansısa sənədə imza atacaqları təqdirdə belə, bunun problemlərin həllinə gətirib çıxarmayacağını “əminliklə” bəyan ediblər. Kremlin layihəsi olan “elmi konfransın” məruzəçiləri bir az da irəli gedərək, tərəflərin sülh sazişini imzalamaları ilə yeni münaqişələrin əsasının qoyulacağı ehtimalını irəli sürüblər. Avropa İttifaqının və Vaşinqtonun sülh təşəbbüslərinin səmərəsizliyindən danışan “politoloqlar” diqqəti kənar güclərin Rusiyanın vasitəçi və sülhməramlı kimi nüfuzuna zərbə vurmağa çalışdıqları üzərinə yönəldiblər.
Bütün kənar təşəbbüsləri buxovlamaq istəyən Kremlin siyasi züytutanları sifarişi icra edərkən, bəzən “özfəaliyyətə yol verərək”, birtərəfli, qərəzli mövqe nümayiş etdirməkdən də çəkinməyiblər. Dəyirmi masanın ekspertləri açıq mətnlə izhar ediblər ki, Moskva Bakı və İrəvan arasında imzalanacaq istənilən xarakterli sazişin, yaxud çərçivə sənədinin icrasına imkan verməyəcək.
Qarşıdurma yeni müstəviyə keçmək üzrədir
İkinci sualın məqamı yetişdi: bəs Rusiya nəyə nail olmaq istəyir? Bəli, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin normal məcraya düşməsi Rusiyanı narahat edir. Bunun səbəbləri çoxdur. Ən vacib saydığımız üç məqam üzərində dayanaq. Moskva Bakı və İrəvan arasında sülh sazişinin imzalanmasına, iki dövlət arasında münasibətlərin normallaşmasına, onlara təzyiq imkanını itirmək perspektivi kimi baxır. Bölgədə sülh və daxili sabitlik artıq keçmiş münaqişə tərəflərinin kənardan asılılığını sıfıra endirə bilər. İkinci məqam Cənubi Qafqaza sülhün Rusiyanın başı üzərindən gətirilməsini Kremlin özünə qarşı təhdid kimi qəbul etməsidir. Moskvada yaxşı bilirlər ki, yekun sazişin imzalanmasından dərhal sonra Qarabağda müvəqqəti yerləşdirilmiş rus sülhməramlı kontingentinin tezliklə ərazini tərk etməsi zərurəti gündəmə gələcək. Axı sülhün bərqərar olduğu bölgədə hərbi mövcudluq avtomatik aradan qalxır. Üçüncü məqam isə sülhə gələnlərin Qərblə inteqrasiyanı daha da genişləndirməyə meyillənməsi ilə paralel olaraq, Rusiyanın bölgədəki nüfuzuna sarsıdıcı zərbənin vurulma ehtimalıdır. Bakı və İrəvanın ortaq məxrəcə gəlməsi Türkiyə–Ermənistan münasibətlərinin də normallaşmasına yol açacaq və bu halda Rusiyanın Gümrüdəki hərbi bazasına ehtiyac qalmayacaq. Üzünü indidən Qərbə çevirən İrəvan iqtidarının uzaq olmayan perspektivdə Rusiyanın 102 saylı hərbi hissəsinin ərazisindən çıxarılması məsələsini müzakirə mövzusuna çevirəcəyi heç kəsdə şübhə doğurmamalıdır. Rusiya-Qərb qarşıdurmasını tamamilə yeni fazaya daşıyacaq bu perspektivi önləməkdən ötrü Kreml sülh sazişinin imzalanması çağırışlarına belə irticaçı reaksiya göstərir.
Öhdəliyi yerinə yetirməyəndə...
Üçtərəfli Bəyanatda göstərilən bəndlərin icrasını İrəvandan daha təkidlə tələb etmək əvəzinə, sülh prosesini ən müxtəlif bəhanələrlə ləngitməyə çalışan Moskva indi dilemma qarşısında qalıb. Danışıqlarda təşəbbüsü əldən versin, bunun müqabilində açılacaq kommunikasiyalara nəzarətə sahib olsun, yoxsa üzünə ağ olan İrəvanla məqbul bildiyi dil və üsulla danışmağa başlasın. İntəhası, bu variantların hər ikisində uğursuz finalla üzləşmək ehtimalı çox böyükdür. Axı iki il yeddi ay əvvəllə müqayisədə indi bölgədə siyasi vəziyyət və yerli şərtlər kifayət qədər dəyişib.
Qayıdaq Moskvada “Russia Today” beynəlxalq media mərkəzində düzənlənmiş dəyirmi masaya. Daha doğrusu, tədbir iştirakçılarının söylədikləri fikirlərə. Bildirdiyim kimi, onların hamısı hökumətə yaxın adamlar idi və Kremlin mövqeyini ifadə edirdilər. Yəni, Rusiya isteblişmenti dəyirmi masaya toplaşanların vasitəsilə həm Azərbaycana, həm də Ermənistana ciddi mesaj vermiş oldu: “Mən istəməyənə qədər bölgədə sülh olmayacaq!”. İntəhası, Bakı və İrəvanın siyasi iradəsi ilə sülh sazişinin imzalanacağı təqdirdə, Moskvanın reallıqla barışmaqdan savayı imkanı qalmayacaq. Bunu da açıq söyləməliyik: Rusiya özünün ənənəvi siyasətindən əl çəkməyib və bu gün də imperialist siyasətini davam etdirir.
Dörd gündən sonra Azərbaycan və Ermənistan XİN başçılarının Vaşinqtonda tet-a-tet görüşü planlaşdırılıb. ABŞ problemin həll edilməsinin, möhkəm sülhün əldə olunmasının açarı kimi Bakı və İrəvan arasında birbaşa dialoqu görür. Fəqət Birləşmiş Ştatlar sülh danışıqlarının Vaşinqton trekində Ermənistanı o siyasi iradəni göstərməyə, sənədə imzasını atmağa məcbur edə biləcəkmi? Bu, heç də ritorik sual deyil. Əlbəttə, Ağ ev vasitəçisi olduğu ikitərəfli danışıqların indiki mərhələsində real nəticəyə nail olmağı çox istəyir. Bununla o, həm də sülh təşəbbüsünü Moskvanın əlindən qoparmış olacaq. Mövcud perspektivi isə birmənalı proqnozlaşdırmaq asan deyil.
Azərbaycan sülhə hansı müstəvidə və kimin vasitəçiliyi ilə çatılmasından asılı olmayaraq, müsbət nəticədə maraqlıdır. İrəvanda da bununla bağlı müəyyən kövrək pozitivlər var. Sülhə aparan yolun ortasına kötük diyirlətməyə çalışanlar gec-tez bu reallıqla barışmalı olacaqlar.
Rasim MUSABƏYOV,
Milli Məclisin deputatı, politoloq
Moskvada ekspertlərin nə danışdıqlarının bizim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Onlara şərh verməyə də dəyməz. O ki qaldı Kremlin mövqeyinə, biz Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində onun rolunu inkar etmirik. Bəli, Rusiyanın Qarabağda sülhməramlı hərbi kontingenti mövcuddur və hələ iki il yarım orda qalacaqlar. Faktı hələlik kənara qoya bilmərik. Moskva həm də Ermənistanın sərhədlərini mühafizə edən, dəmir yollarını idarə edən bir dövlətdir. Yəni, bu amilləri mütləq nəzərə almaq lazımdır.
Azərbaycan süni şəkildə Rusiyanı sülh danışıqlarından kənarlaşdırmağa səy göstərmir. Əslində, bu yöndə mənfi impulslar ora İrəvandan gedir. Moskva və İrəvan arasında davam edən gərginlik isə xeyrimizədir. Amma Bakı Avropa İttifaqının və Vaşinqtonun dialoq üçün pozitiv səylərini də kənara qoymur. Yəni, Azərbaycan sülh prosesinin hər üç platformasında danışıqları aparmağa hazırdır. Bizə real nəticə lazımdır. İyunun 12-də Vaşinqtonda keçiriləcək Ermənistan-Azərbaycan danışıqları da buna xidmət edir. İyulun 21-də isə Brüsseldə Şarl Mişelin moderatorluğu ilə yüksək səviyyəli görüş gözlənilir. Nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması ilə bağlı Moskvada keçirilən üç ölkənin baş nazirlərinin müavinlərindən ibarət işçi qrupunun toplantısında da iştirak edirik. Bakı üçün müsbət səylərin haradan gəldiyinin o qədər fərqi yoxdur. Eləcə də sülh danışıqlarının əleyhinə kimlərinsə nələrisə bəyan etməsi heç bir əhəmiyyət kəsb eləmir.
Fərhad MƏMMƏDOV,
politoloq
Ötən ilin yayında Rusiya sülh layihəsinin öz variantını hazırladı və tərəflərə təqdim elədi. Həmin layihədə Qarabağın “statusu” ilə bağlı məsələ də qeyd olunmuşdu. Məsələyə gələcəkdə baxılacağı və həll ediləcəyi əksini tapmışdı. Yəni, o dövr gələnədək Rusiya özünün sülhməramlı hərbi kontingentini bölgədə saxlamağı düşünürdü. Azərbaycan bu müddəanı rədd etdi və beləliklə danışıqların fəlsəfəsi dəyişdi. Moskvanın mövqeyinə görə, əvvəlcə Rusiyanın tərəf kimi çıxış etdiyi kommunikasiya məsələləri həllini tapmalı, ardınca sərhədlərin müəyyənləşmə prosesi başlamalı idi. Moskva burada tərəf olaraq qalır. Sülhməramlılar da öz yerlərində dururlar. Faktiki olaraq, Rusiya prosesin bütün mərhələlərində iştirakçı olur. Amma danışıqlar Azərbaycanın təkidi ilə tamamilə fərqli məcrada inkişaf etməyə başladı və indi artıq sülh sazişinin imzalanması, ərazi bütövlüyü məsələsi aktuallaşıb.
Kremlə yaxın siyasi ekspertlərin çıxışları həm danışıqlar prosesinə, həm də sülh müqaviləsinin imzalanmasına maneə yaratmaqdan başqa bir şey deyil. Rusiya rəhbərliyi iki ölkənin XİN rəhbərlərinin, həmçinin dövlət başçılarının Qərb təmaslarından məlumatlıdır və Moskva görüşündən sonra rusiyalı ekspertlərin İrəvana səfəri təsadüfi deyildi. Bununla Ermənistan iqtidarını və ictimaiyyətini sülh müqaviləsini imzalamaqdan daşındırmağa çalışırdı. Əslində sülh prosesinin sürəti qarşısında acizliyini göstərmiş olurdu. Dəyirmi masaya toplaşan ekspertlərin çıxışları da Kremlin sülh sazişinin imzalanmasına maneçilk törətməyə hesablanmış fəaliyyətinin tərkib hissəsidir.
İmran BƏDİRXANLI, “Xalq qəzeti”