Arazın hər iki tayında – Həmədandan Dərbəbdə, Xəzərdən Qara dənizə qədər olan ərazilərdə tarixin son 3 minilliyində türkdilli toplumların aparıcı etnos olaraq davamlı mövcudluğu bu coğrafiyada Azərbaycan adlı bir məmləkətin yaranması və bu günə gəlb çatması ilə nəticələnmişdir. Bu bütöv ölkənin XIX əsrin əvvəllərində Qacarlar və Rusiya imperiyaları arasında Araz çayı sərhəd olmaqla 2 yerə parçalanması tarixdə ədalətsiz bir gerçək olaraq qalmaqdadır.
Quzey Azərbaycanda 1918-ci ildə itirilmiş dövlətçiliyin dirçəldilməsi və 1991-ci ildə yenidən bərpa edilməsi “Dünya azərbaycanlıları” anlayışını və “Bütöv Azərbaycan” coğrafiyası düşüncəsini bizim günlər üçün aktuallaşdırmışdır. Quzeydə Azərbaycanın müstəqillik qazanması dünya birliyində xalqımızın qanuni haqqı kimi qəbul edilmişdir. Bütöv Azərbaycanın daha böyük hissəsi olan Güneyin İran adlı dövlətin tərkibində qalmasını tarixçilər necə qiymətləndirirlər?
Bu sualı AMEA Tarix İnstitutunun doktoru, professor Kərim Şükürov bir cümlə ilə belə cavablandırdı: “Güney Azərbaycanın İranın tərkibində olmasının tarixi-hüquqi əsası yoxdur”. Görkəmli tarixçi alim qəzetimizə bu açıqlamasınının davamında bildirdi:
– Tarixin daha qədim çağlarına getmədən Səfəvilər dövlətindən (1501-1736) başlamaq olar. Səfəvilər dövlətinin Azərbaycan dövləti olması, İran tarixşünaslığının əks iddiasına baxmayaraq, təsdiq olunmuş faktdır. Azərbaycan torpaqları Səfəvi dövlətinin əsasını təşkil etmiş, onun formalaşması və inkişafında əsas amil olmuşdur. Səfəvilər dövləti əfqanların hücumu ilə əlaqədar böhran keçirdiyi dövrdə isə qüdrətli Azərbaycan sərkərdəsi Nadir xan (1736-cı ildən Nadir şah) onun ərazisini bərpa etmiş, Əfşarlar imperiyasını yaratmışdır. Nadir şah Şirvan, Qarabağ, Təbriz və Çuxursəəd bəylərbəyliklərini ləğv etmiş və onların əsasında Azərbaycan vilayəti yaratmış, yəni, Azərbaycanın cənub və şimalını eyni inzibati vahiddə birləşdirmişdir. Qardaşı İbrahim xanı da bu vilayətin hakimi təyin etmişdir.
Nadir şahın qətlindən sonra Azərbaycanda xanlıqlar yaranmışdır. Onlar tarixi-coğrafi və etnik baxımdan vahid Azərbaycanın ərazisini təşkil etmiş, yalnız coğrafi yerləşməsinə görə, şərti olaraq Şimali və Cənubi Azərbaycan xanlıqları kimi ifadə olunmuşdur. Azərbaycan xanlıqları, xüsusilə daha güclü xanlıqlar müstəqil siyasi xətt yeritmişdir. Bu beynəlxalq müqavilələr ilə də tanınmışdır. Xanlıqlar dövrünün əsas məzmununu mərkəzləşdirmə uğrunda mübarizə təşkil etmişdir. Bu iki istiqamətdə getmişdir. Urmiya, Quba və Qarabağ xanlıqları Azərbaycan torpaqlarını mərkəzləşdirməyə çalışmışdır. Qubalı Fətəli xan (1758-1789) Azərbaycanın şimal-şərq torpaqlarını birləşdirməyə nail olmuşdur.
Kərim xanın ölümündən sonra Ağa Məhəmməd xan Qacar Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi siyasətini davam etdirmiş, 1795-ci ildə Azərbaycanın şimalındakı torpaqlar uğrunda da mübarizə başlanmışdır. Şuşa alındıqdan sonra 1797-ciildə Şah Qacar burada öldürülmüşdür. Cənubi Qafqazda Rusiya imperiyasının mövqeyi güclənməyə başlamışdır.
Yeni Qacar hökmdarı Fətəli şah (1797–1834) Ağa Məhəmməd şahın Azərbaycan siyasətini davam etdirməyə çalışmış, lakin Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğal etməsi – Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə bu siyasət baş tutmamışdır. Buna görə də əsas diqqət Azərbaycanın güney torpaqlarına yönəlmişdir. Qacarlar Güney ərazisini Azərbaycan əyaləti adlandırmışlar.
Güney Azərbaycanın Qacarlar dövrü tarixinin sonrakı mərhələsində Azərbaycan əyalətinin mövqeyinin tədricən sıxışdırılmasının 1905–1911-ci illər İran inqilabı ilə nəticələndiyini söyləyən alim bildirdi:
– Bu dövrdə məhz Güney Azərbaycan inqilabın mərkəzi olmuş və muxtariyyət məsələsi meydana gəlmişdir. Azərbaycanlılar nəinki öz ölkəsində, o cümlədən bütün İranda azadlıq hərəkatının avanqardına çevrilmişlər. Bir neçə il sonra Rusiya imperiyasının devrilməsindən sonra Azərbaycanın quzeyində müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin (1918-1920) yaradılması ilə yeni situasiya meydana gəlmişdir. Akademik Bartoldun fikrincə, Cümhuriyyətin Azərbaycan adlandırılması onun Güney Azərbaycana iddiasını da ortaya qoymuşdur. Beləliklə, Azərbaycanın birləşdirilməsi ideyası da ortaya çıxmış, bu İran tərəfindən ciddi narahatlıqla qarşılanmışdır. 1920-ci ilin martında Cümhuriyyət ilə İran arasında bağlanan müqavilələrdə Şimali Azərbaycan Qafqaz Azərbaycanı kimi qeyd edilmişdir.
Bundan sonra Güney Azərbaycandakı proseslərin siyasi istiqaməti də dərinləşməkdə davam etmişdir. 1920-ci ildə Güney Azərbaycanın İranın tərkib hissəsi olması haqqındakı fikirlər, Azadistan və s. məsələlər üzərində dayanmadan, qeyd etmək lazımdır ki, Xiyabaninin rəhbərliyi ilə cənubda ilk dəfə o tayda Azərbaycan milli hökuməti yaradılmışdır.
İranda türk şahları hakimiyyətinin fars sülaləsi ilə əvəzlənməsinin Güney Azərbaycanın məqsədyönlü və davamlı assimiliyasiya siyasətinin hədəifinə çevrilməsi ilə nəticələnməsini tarixçi alim belə dəyərləndirdi:
– 1921-ci ildə dövlət çevrilişi nəticəsində Rza Pəhləvi baş nazir olmuş, 1925-ci ildə isə Fars imperatorluğunun yeni, Pəhləvi sülaləsinin (1925–1979) banisi kimi taxt-taca yiyələnmişdir. 1935-ci ildə dövlətin rəsmi adı İran kimi qəbul olunmuşdur. Pəhləvilər dövründə Güney Azərbaycana qarşı şovinist münasibət dövlət siyasətinə çevrilmişdir. Kəsrəviçilik ideologiyası ilə Azərbaycanın cənub və şimalının ayrılmasının saxtakarlıqla “əsaslandırılmasına” cəhd edilmişdir. İran tərkibində Güney Azərbaycanın vahid inzibati ərazi statusunun ləğvi (1938-ci il ərazi islahatı nəticəsində Güney Azərbaycan ərazisi, əsasən, 3 və 4-cü ostanların tərkibinə daxil edilmişdir) əsas məsələlərdən birinə çevrilmiş, azərbaycanlıların hüquqlarının məhdudlaşdırılması genişlənmişdir.
Güney Azərbaycan xalqı bu proseslərə də ciddi müqavimət göstərmiş, II Dünya müharibəsindən sonra, 1945-ci ilin dekabrında Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Milli hökuməti təşkil edilmişdir. Azərbaycan Milli hökumətinin süqutu ilə İranda Güney Azərbaycana və azərbaycanlılara qarşı ayrı-seçkilik siyasəti, daha da güclənmişdir.
1979-cu ildə şah rejiminin inqilabi yolla devrilməsindən və İran İslam Respublikasının yaradılmasından sonra Güney Azərbaycanın tarixi-coğrafi ərazisinin parçalanması, əhalinin etnik tərkibinin dəyişdirilməsi, ən adi insan hüquqlarının pozulması məqsədyönlü şəkildə davam etdirilmişdir. 1989-cu il Arazın bu tayında sərhəd hərəkatının baş verməsi və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini elan etməsindən sonra, İranın Azərbaycan siyasəti (həm şimal, həm də cənub üzrə) daha kəskin xarakter almışdır. Azərbaycanın Ermənistan üzərində 44 günlük müharibədəki tarixi qələbəsi ilə anti-azərbaycan siyasətinin mahiyyəti tamamilə aşkara çıxmışdır. İran birmənalı şəkildə mövqeyi tutaraq, Ermənistan ilə eyni blokda birləşmişdir.
Professor Kərim Şükürov Güney Azərbaycanın müstəqil olmaq hüququnu bu mülahizə ilə tamamladı:
– Qeyd edilən tarixi faktlardan aydın olur ki, Azərbaycanın cənub torpaqlarının İranın tərkibində olmasının tarixi-hüquqi əsası yoxdur. Bu yalnız Rusiya imperiyası ilə İran arasında bağlanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə dövlətlərarası sərhədlərin müəyyən edilməsinin nəticəsi kimi meydana gəlmiş, Azərbaycanın cənub və şimalının vahid dövlətdə birləşdirilməsi prosesinin qarşısı alınmışdır.
İranın tərkibində qalan Güney Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə də ciddi zərbə vurulmuş, azərbaycanlıların insan hüquq və azadlıqları məhdudlaşdırılmış və onlar diskriminasiyaya məruz qalmışdır. Bu proseslər getdikcə daha kəskin xarakter almaqdadır. Belə bir vəziyyətdə İrandakı azərbaycanlıların öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu reallaşdırması tarixi zərurət kimi meydana çıxır.
Hazırladı: Tahir AYDINOĞLU, “Xalq qəzeti”