İllər öncə İranda söhbətləşdiyimiz restoran sahibi Kərim adlı şəxs ölkənin idarəçiliyi haqqında söz açarkən gözləmədiyimiz bir ifadə işlətmişdi – İranı Allahın özünün şəxsən yer üzünə göndərdiyi adam idarə edir. Açığı, həmin an Kərimin bu sözündən bir qədər təəccübləndik. Çünki fikrini son dərəcə ciddi formada bildirmişdi. Lakin Kərim emosiyamıza diqqət yetirəndə hiss etdi ki, onu qeyri-ciddi saydıq. Bir qədər gülümsədi və anladıq ki, restoran sahibinin belə danışması yalnız sarkazmdır. Adamda sarkazmını ciddi saydığımıza əminlik yarandıqda, o eyni tonda davam etmiş və rejimə etirazını məhz bu formada bildirmişdi. 

Beləcə o zaman sıravi restoran sahi­binin şəxsində İrandakı quruluşun saxta mahiyyətinə şahidliyimiz başlamışdı. Yəni, Kərim tək deyildi. Taksi sürücülə­rindən tutmuş dönərçilərə qədər, demək olar, söhbətləşdiyimiz hər kəs İrandakı fars molla rejiminin saxta mahiyyətini qabardan fikirlər səsləndirirdi. İndi İran xalqı, məhz, o mahiyyətə qarşı etiraz edir. Halbuki, etirazlar olmaya bilərdi. Axı 1979-cu ilin İslam inqilabından insanlar başqa şeylər gözləyirdilər.

1979-cu ilə qədər İranda, inqilab za­manı devrilmiş, dünyəvi monarxiya möv­cud idi. Həmin il hakimiyyət ruhanilərin əlinə keçdi və yeni rəhbərlik, guya, sosial ədalət cəmiyyəti qurmağa başladı. Hər halda, belə bəyan edilmişdi. Bildirilmişdi ki, başlıca vəzifə İslam dini prinsiplərinə əsaslanan, kommunist doktrinalarına və bazar demokratiyası təlimlərinə alternativ ola biləcək sosial-iqtisadi inkişaf nəzəriy­yəsini yaratmaq və praktikada tətbiq et­məkdir. 

Lakin deyilənlər romantik inqilabi şüarlardan o yana getmədi. Yalnız, bir şey baş verdi ki, o da hakimiyyətin tama­milə ruhanilərin əlində cəmləşməsi. Ha­zırda ən böyük ruhani isə odur – ali dini rəhbər Əli Xameneyi. Yəqin, təxmin etdi­niz ki, restoran sahibi Kərim Allahın yer üzünə göndərdiyi adam sarkazmını kimə ünvanlamışdı. 

Dövlət içində dövlət

Bəli, İranda dəyişən heç nə olma­dı. Diqqət yetirək, ölkədə mövcud olan hüquq sistemi hələ də 1979-cu ildən əvvəl qəbul edilmiş dünyəvi məcəllələrə əsaslanır. Bu məcəllələr isə başlıca ola­raq Fransa qanunvericiliyinə söykənir. Amma İslam inqilabından sonra İranın idarəçiliyində dəyişikliklər çoxdur. Bu baxımdan SEPAH, yəni İran İslam İnqi­labı Keşikçiləri Korpusunu göstərmək mümkündür. Qurum dünyanın dörd bir yanında qətllər, adam oğurluqları və di­gər bu kimi əməllər törətməkdə ad çıxa­rıb. İslam inqilabını qorumaq düşüncəsi budurmu?.. 

Bir halda ki, ölkə hər şeyi Fransadan götürür, görünür ki, 1979-cu ildə hakimiy­yətə gəlmiş mollalar şah rejimindəki kur­su dəyişməyiblər. SEPAH da təxminən Fransa tarixindəki yakobinlərə bənzəyir. Nəzərə alaq ki, XVIII əsrin sonlarına doğru mövcud olmuş Yakobin diktaturası inqilabı kütləvi terrorlar gerçəkləşdirmək­lə qoruyurdu. Çox güman, bu diktatura­nın ömrü uzun olsaydı, indi Fransanın da SEPAH-ı olardı. Hərçənd, ölkəyə belə bir struktur lazım deyil, onsuz da öz məkrini açıq-aşkar reallaşdırır. Sırf gizli fəaliyyətə ehtiyac duymur... 

Əlqərəz, İran hakimiyyətində SEPAH çox geniş səlahiyyətlərə malikdir. Qurum ordunun, milli qvardiyanın funksiyalarını yerinə yetirir, ölkə daxilində müxalif fikir­lərə, dissident hərəkatına və etirazçılara qarşı mübarizə aparır. Korpusun xaricdə də xüsusi əməliyyatlar keçirmək ixtiyarı var, həmçinin, özünü kəşfiyyat strukturla­rına malikdir. 

Bundan əlavə, fövqəladə hallarda korpusun komandanlığı Daxili İşlər Na­zirliyinə tabe olan Hüquq-mühafizə qüvvələrinə (SOP) nəzarəti həyata keçirir. Eyni zamanda, xalq polisi, ideoloji rupor, əhalini ilkin hərbi təlimlərə öyrədən struk­tur və onlarla işləmək üçün təşkilat rolunu oynayan Bəsic müqavimət qüvvələri də SEPAH-ın hərbi rəhbərliyinin sərənca­mındadır. 

Maraqlıdır ki, “İnqilab keşikçiləri” ilə ordu arasındakı mühüm fərq birincinin üzvlərinin İranın iqtisadi və siyasi həya­tında fəal iştirak edə bilmələridir. Korpu­sun İslam sistemini daxili və xarici təh­didlərdən qorumaq üçün yaradılmış hərbi təşkilatdan, ölkənin siyasi və iqtisadi hə­yatında mühüm oyunçuya çevrilməsinə bir sıra amillər şərait yaradıb. 

Əvvəla, İran-İraq müharibəsi illərində (1980-1988) SEPAH-ın mühəndis böl­mələri mühüm təcrübə topladılar ki, bu təcrübədən İran hakimiyyəti sülh döv­ründə iqtisadiyyatın yenidən qurulması və bərpası üçün yararlandı. Hazırda qu­rumun tikinti bölmələri əsasında yara­dılmış “Xatəm-ül-Ənbiya” korporasiyası İranın iqtisadi infrastrukturunda da fəal iştirakçıdır. Nəticə etibarilə bütün bunlar SEPAH-la əlaqəli insanların ölkə iqtisa­diyyatında da fəal mövcudluğu deməkdir.

Ehtimal edilir ki, “mühafizəçilərin” İran iqtisadiyyatına nüfuz etməsi 1989–1990-cıillərdə onların rəhbərliyi ilə ölkənin o vaxt­kı prezidenti Əli Əkbər Haşimi-Rəfsənca­ni arasındakı sövdələşmənin nəticəsidir. Nəzərə alaq ki, həmin sövdələşmə kor­pus zabitlərinə mühüm üstünlüklər qa­zandırmışdı. Rəfsəncaninin buna SE­PAH-ın ölkənin siyasi həyatına müdaxilə etmək istəklərini cilovlamaq müqabilində getdiyi bildirilir. Çünki 1989-cu ilə qədər korpus siyasi təmizləmə və repressiyalar üçün güclü alətə çevrilmişdi. Rəfsəncani isə hər halda, SEPAH-ın özbaşınalığını görüb və istəyib ki, onu maliyyə müqabi­lində idarəçilikdən uzaqlaşdırsın. Ancaq prezidentin buna böyük ölçüdə müvəf­fəq ola bilmədiyi aşkardır. Çünki hazırda “İnqilab keşikçiləri”, sanki, dövlət içində dövlətdir. 

Diktaturada fərqli məzmun

Bəzən İranın klassik diktatura olması­na dair fikirlər dolaşmaqdadır. Ancaq bu fikirləri bölüşməyənlər də var. İkincilərin arqumenti budur ki, ölkədə hakimiyyətin zirvəsində ömürlük seçilmiş ali liderin olmasına baxmayaraq, bu şəxsi diktator hesab etmək düzgün deyil. Çünki o, haki­miyyətin bütün qolları ilə əsas elit qruplar arasında tarazlığı saxlamağa, onların iş prosesinə, yalnız lazım gəldikdə mü­daxilə etməyə borclu olan hakim funksi­yasını yerinə yetirir. 

1989-cu ildə ilk ali dini lider İmam Rohullah Xomeyninin vəfatından sonra İranın ən yüksək qüdrətli şəxsi, bir qayda olaraq, qanunvericilik təşəbbüsü göstər­mir. Üstəlik, ali rəhbər vəzifəsi ömürlük də olsa, formal şəkildə hesabatlıdır. Hər­çənd, bu vəzifəni tutan şəxsin hesabat verməsi görünməyib. 

İranda seçki formal deyil. Ancaq pro­ses bir sıra əsas parametrlər üzrə dövlət seçimindən keçən namizədlərlə məhdud­laşır. Yəni, namizədlər, belə demək müm­künsə, süzgəcdən süzülmüş şəxslər olur. Başlıca parametr isə İslam quruluşunun ideyalarına və ölkənin ali rəhbərliyinə sadiqlikdir. Mexanizm elə formalaşıb ki, xalqın seçdiyi insanlar rejimin qorunub saxlanması ideyasını şübhə altına ala bilməzlər. Lakin onların iqtisadi, sosial və xarici siyasət məsələlərində fərqli baxış­ları ola bilər ki, bu amillər dövlətin dün­yəvi sisteminin “donmasına” və tamamilə teokratlaşmağa imkan vermir. Hərçənd, son sözü restoran sahibi Kərimin təbirin­cə desək, Allahın göndərdiyi adam deyir­sə, oturuşmuş sistem təəssüratı yaradan həngaməyə əsas yoxmuş kimi görünür. Amma var, axı rejim saxtakarlığı sevir...

İran və nüvə silahı

İran həqiqətənmi nüvə silahı hazır­layır? Sualın dəqiq cavabı yoxdur. Hər­çənd, bununla bağlı ehtimallar var. Çünki ölkənin kütləvi qırğın silahları hazırlamaq planları olmuşdu. Lakin 2000-ci illərin or­talarına qədər bu planlardan imtina edil­miş və ya onlar dondurulmuşdu. 

Hazırda İranın nüvə proqramının hər­bi komponenti və Tehranın onun həyata keçirilməsində nə qədər irəliləyə gedə bildiyi ilə bağlı suallar cavabsızdır. Ölkə rəsmiləri bununla əlaqədar beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında cavab verməyə tələsmir. Ancaq İslam respublikasının fəal şəkildə inkişaf edən raket və kosmik proqramları narahatlıq doğurur. İranda ballistik raketlərin dəqiqliyinin deyil, on­lardan istifadə radiusunun artırılmasına diqqət yetirilir. Belə bir nəticə hasil olur ki, silahların effektivliyini onlara yalnız nüvə yükünün verilməsi ilə gücləndirmək mümkündür. Əlbəttə, bu, çox təhlükəlidir.

Daha bir sual yaranır. Tehran re­jimi 2015-ci ildə özünün, Rusiyanın, ABŞ-ın, Böyük Britaniyanın, Fransanın, Çinin və Almaniyanın imzaladığı nüvə sazişi (JCPOA) çərçivəsində götürdüyü öhdəliklərə əməl edirmi? Nəzərə alaq ki, bu saziş İranın nüvə proqramının inkişa­fını məhdudlaşdırır və onu beynəlxalq ictimaiyyətin nəzarəti altına verir. Qeyd edək ki, 2006-2012-ci illərin sanksiyala­rı İranın danışıqlar masası arxasına əy­ləşməsində, JCPOA-nı imzalamasında mühüm rol oynamışdı. Sanksiyalar İran iqtisadiyyatını xeyli zəiflətmişdi. Bəs indi? 

2023-cü ilin fevralında bildirildi ki, İran nüvə silahı hazırlamağa çox yaxındır. Bununla bağlı “Blomberg” Agentliyinin iki yüksək vəzifəli diplomata istinadən yay­dığı məlumatda deyilirdi ki, Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin (MAQATE) müfəttişləri İranda nüvə silahı hazırlamaq üçün 84 faiz zənginləşdirilmiş uran aşkar ediblər. 

Bundan öncə – 2022-ci ilin payızın­da İsrailin Müdafiə naziri Benni Qantz vurğulamışdı ki, İran nüvə silahı əldə et­mək üçün nəinki imkanlar və infrastruk­tur, həm də bilik əldə edib. “Hesab edirik ki, İran bunu etmək istəsə, bir neçə həftə ərzində üç əhəmiyyətli miqdarda (nüvə materialı – red) və ya 90%-ə qədər zən­ginləşdirilmiş nüvə silahı üçün kifayət qə­dər parçalanan material əldə edə bilər” – deyən İsrailin Müdafiə nazirinin sölərinə görə, İranın nüvə silahına sahiblənməsi təkcə Yaxın Şərq deyil, bütün dünya üçün ciddi nəticələrə səbəb olacaq. B.Qantzın fikrincə, bu, Tehrana terrorçuluğun ixracı cəhdlərini reallaşdırmağa imkan yara­dacaq. Söhbət terrorçuluqdan düşürsə, yenidən SEPAH-a qayıdaq. Əlbəttə, bi­lavasitə İran terrorunun özünə də nəzər salaq. 

İran və terror

İranın İŞİD-lə və digər radikal dini qruplaşmalarla qarşılıqlı əlaqəsinin ol­duğuna dair suallara sadə cavab yoxdur. Həm də ona görə ki, ölkə bir qədər əvvəl haqqında söz açdığımız SEPAH-ın tim­salında ayrıca, belə demək mümkünsə, terror maşını kimi çıxış etməkdədir. Hər­çənd, 1990-cı illərdə Tehran rejiminin Əl-Qaidə, habelə o zamankı Əl-Qaidə lideri Ayman əl-Zəvahirinin rəhbərlik et­diyi Misir İslami Cihadı ilə əlaqələri olub. 2000-ci illərdə İran Talibanın səhra ko­mandirləri ilə fəal təmasda idi, baxma­yaraq ki, Talibanı rəsmən düşmən hesab etdiyini açıqlamışdı.

Bundan başqa terrorçu Ben Ladenin gizləndiyi yerdən tapılan sənədlərin dər­cindən sonra, amerikalı ekspertlər İranla “Əl-Qaidə” arasında əlaqələrin o qədər də yaxın olmadığını etiraf etsələr də, situativ-taktiki əməkdaşlığın mövcudlu­ğunu önə çəkirlər. Belə ki, 2007-ci ildə­ki məktubunda Üsamə bin Laden “İran Əl-Qaidə üçün əsas arteriya idi” yazırdı. 2014-cü ildə isə İŞİD-in sözçüsü, xari­ci əməliyyatlar xidmətinin rəhbəri Əbu Məhəmməd əl-Adnani (hazırda məhv edilmiş) Əl-Qaidə lideri əl-Zəvahiriyə göndərdiyi mesajda onu İrana hücumdan çəkinməyə çağırır və bu tələbin yerinə yetiriləcəyi təqdirdə Tehranın Əl-Qaidəyə əvəzsiz borcunun yaranacağını vurğula­yırdı.

Ümumən, onu da demək lazımdır ki, İran rejimi normal münasibətlər baxımın­dan, demək olar, heç bir müsəlman döv­ləti ilə yaxın olmadığı kimi, terror fəaliyyə­ti nöqteyi-nəzərdən də hansısa qurumla tam ciddi yaxınlığa malik deyil. Buna eh­tiyac duymur. Çünki özünün müstəqil ter­ror sistemi var. 

Tehran niyə yola getmir?

Bəli, İranın normal, səmimi münasi­bətlərdə olduğu ölkələrin, xüsusən də müsəlman ölkələrinin sayı çox azdır. La­kin Tehranın beynəlxalq miqyaslı ədavə­tindən söz düşərkən, yada ilk növbədə İsrail, daha sonra Səudiyyə Ərəbistanı düşür. Əvvəlcə İsraillə bağlı məqamlara diqqət yetirək. 

Sual olunur: İran və İsrail niyə bir-bi­rinə bu qədər nifrət edirlər? Məlumdur ki, anti-İsrail mövqe Tehranın xarici si­yasətinin və ideoloji doktrinasının təməl daşlarındandır. Bunun bəzi səbəbləri var. Birincisi, hazırkı molla rejimindən əvvəl­ki şah hakimiyyəti Təl-Əvivlə çox yaxşı əlaqələrdə idi və hazırkı anti-İsrail xətti şah hökumətinin xarici siyasət yanaş­malarının rədd təmayülü kimi meydana çıxdı. İkincisi, Tehran müsəlman icması­nın maraqlarının müdafiəçisi imicini ya­ratmalı idi. Buna görə isə İsraili Fələstin məsələsinə görə fəal şəkildə tənqid et­mək vacib sayılırdı. 

Əlbəttə, İranın hazırkı hakimiyyəti üçün anti-Amerika xətti də var. Bu xətt İsraili ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki forpostu olaraq qəbul etmə ritorikasına əsasla­nır. Nəticə etibarı ilə Tehranın anti-İs­rail hərəkətlərinin güclənməsi çox vaxt İran-Amerika münasibətlərinin növbəti kəskinləşməsi ilə üst-üstə düşür. 

Daha bir məqam da var ki, bu, ideolo­ji motivlərə əsaslanır. İran rejimi özünün mövcudiyyəti üçün mütləq xarici düş­mənə ehtiyac duyur. Hesab edilir ki, belə bir düşmənin olması əhalinin diqqətini daxili problemlərdən fəal şəkildə xarici çağırışlara yönəldəcək. Hər halda, İran rəhbərliyi belə düşünür. Çünki səhvlərini bu yolla sığortalayır. Əlbəttə, buna sığor­talamaq demək mümkün deyil. Saxtalıq sığortalanmır, yalnız ört-basdır edilir, o da müəyyən müddətə… 

Onu da demək lazımdır ki, İranda hə­mişə ideologiya ilə reallıq arasında fərq qoyulub. Yuxarıda qeyd etdiyimiz sə­bəblərə görə İran İslam Respublikasının rəhbərliyi anti-İsrail ritorikasından əl çəkə bilməz. Ancaq o, çətin ki, yəhudi dövləti ilə açıq qarşıdurmaya getsin. Digər tərəf­dən, Tehran və onun Yaxın Şərqdəki si­yasəti İsrail üçün problemdir, lakin ekzis­tensiallıq anlayışından uzaqdır. 

Səudiyyə Ərəbistanına gəldikdə, İra­nın bu dövlətlə ziddiyyətləri ondan qay­naqlanır ki, birinci ikincini Körfəz ölkələri­nin və bütün regionun sabitliyinə təhlükə görür. Çünki Tehran rejimi regional lider­liyə iddialıdır. Buna görə Səudiyyənin Yaxın Şərqdəki mövqelərindən sıxışdır­mağa çalışır. 

Kərimin təsəvvüründəki İran

Sonda bir daha restoran sahibi Kə­rimlə söhbətimizə qayıdaq. O, İran türkü idi. Özü də əslən Ərdəbildən. Restoranı Tehranda yerləşirdi. O zaman bizə elə gəlmişdi ki, adamın kiçik restoranı dün­yanın ən hündür yerindədir və Kərim hə­min zirvədən ətrafı və hamını gözəl görür. Çünki dünyadakı proseslərə bələdçiliyi vardı. Ən əsası isə maraqlı əsaslandır­malar aparır və proqnozlar verirdi. 

Əsl Azərbaycan sevdalısı Kərimin fi­kirlərindən biri bu idi ki, İslam inqilabı ilə İranda hakimiyyətə gəlmiş mollalar, ən azı, keçmiş SSRİ-nin rəhbərliyi qədər saxtadır və saxtalıq onu məhvə apara­caqdır. 

Həmin vaxt Kərimə İran hakimiyyəti­nin niyə səmimi ola bilməməsi ilə bağlı sual ünvanladıq. Cavabı bu oldu ki, re­jimin səmimi davranışı məhvə məhkum­luqdur. Maraqlı müqayisə apardı və dedi: təsəvvür edin, hündür mərtəbəli bina tiki­lib və onun tikintisində beton yerinə qum tərkibli daşa bənzər materiallardan istifa­də edilib. Siz bunu bilirsiniz və istəyirsiniz ki, həmin materiallardan birini çıxarıb ye­rinə daş qoyasınız. Materialı çıxardığınız an bina uçacaq. Kərimin təsəvvüründəki İran bax belə idi. 

Ə.CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”