XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanı işğal etmiş Rusiya imperiyasının himayəsi ilə Arazın o tayından köçürülmüş ermənilər üçün İrəvan xanlığının ərazisində “erməni vilayəti”, bunun ardınca İrəvan quberniyası yaradılması gəlmə toplumun Qafqazda “Böyük Ermənistan” xülyasının yolunda yaşıl işıq yandırmışdır. Erməni qriqorian kilsəsinin fitvası ilə siyasiləşmiş erməni hərbi bandaları bu sərsəm və əsassız ideyanı gerçəkləşdirmək üçün yerli türk-müsəlman əhalisinə qarşı davamlı, kütləvi soyqırımı və deportasiya cinayətləri törətmişdir.

Romanovların çar sülasinin hökmran­lığına son qoymuş bolşevik hakimiyyəti isə İrəvan quberniyası ərazisinə Zəngə­zuru, Dərələyəzi, Göyçəni, Dağ Borçalını da qatmaqla, bütövlükdə, Qərbi Azərbay­can torpaqları hesabına Ermənistan döv­ləti yaratmışdır. Bununla kifayətlənməyən erməni daşnak hökuməti Naxçıvana və Qarabağa qarşı da iddialar irəli sürmüş, Qərbi Azərbaycanda soydaşlarımızın soyqırımına və zorakı üsullarla sıxışdırılıb çıxarılmasına rəvac vermişdir.

İrəvanda sovet hakimiyyəti qurulduq­dan sonra mahiyyəti özgə torpaqlarına yiyələnmək olan “erməni xəstəliyi”nin virusu daha geniş yayılmış, “Böyük Er­mənistan” avantürası ermənilərin beynini daha da zəhərləmişdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün Ermənistanın türksüzləşdiril­məsi yerli dövlət siyasəti kimi gerçəkləş­dirilmişdir.

Azərbaycanlılara qarşı tarixi cinayət­lər soyqırımı və deportasiya, təqib və təzyiqlər, iqtisadi və mənəvi təhdid si­yasəti bütün sahələrdə – azərbaycanlı kadrların tutduqları vəzifələrdən kənar­laşdırılmasında, 1928-ci ildən başlamış kollektivləşmənin gedişində, mədəni-ma­arif sferasında, türk mənşəli toponimlərin, maddi mədəniyyət abidələrinin adlarının kütləvi şəkildə dəyişdirilərək erməniləş­dirilməsində, milli-mənəvi dəyərlərimizin mənimsənilməsində, dini ibadətgahların, məscidlərin, qəbirlərin dağıdılmasında müxtəliv forma və üsullarla həyata keçi­rilmişdir. Türk mənşəli yer-yurd adlarının dəyişdirilərək erməniləşdirilməsində əsas məqsəd bu ərazilərin azərbaycanlılara məxsus olduğunu tarixin yaddaşından sil­mək olmuşdur.

1922–1923-cü illərdə qaçqınlıqdan Qərbi Azərbaycana qayıdan 170 mindən artıq azərbaycanlı əhalinin 55 min nəfə­ri erməni şovinist dairələrinin yaratdığı problemlər nəticəsində yenidən Azərbay­cana və başqa ölkələrə üz tutmağa məc­bur olmuşdur. Ermənistanın kommunist cildinə girmiş daşnak hakimiyyəti İrəva­na geri dönən azərbaycanlıların burada oz doğma yurdlarında məskunlaşmasını müxtəlif vasitələrlə əngəlləmişdir. 1925-ci ildə Ermənistanda 120 min azərbaycanlı yaşayırdı ki, bunun da 6 min nəfəri İrəvan şəhərinin payına düşürdü.

1918-ci ilə qədər Qərbi Azərbaycanda əhalinin əksəriyyətini təşkil edən soydaş­larımızın inqilabdan sonra sayının kəskin şəkildə azalması, ermənilərin isə artımı təkcə İrəvan şəhərində deyil, eyni za­manda, bölgələrdə də ictimai-siyasi, ədə­bi-mədəni mühitinə də öz təsirini göstər­məyə bilməzdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində də azərbaycanlıların təqib və təzyiqlərə, deportasiyaya məruz qalması gedişində 1929-cu ildə İrəvana xaricdən 2 min 258 nəfər, 1930-cu ildə 1610 nəfər köçürülmüşdür. Bu ermənilərin yerləşdiril­məsi üçün 1929-cu ildə 806, 1930-cu ildə isə 1018 nəfər azərbaycanlı İrəvandan çıxarılmışdır. 

Əvvəlki illərlə müqayisədə İrəvanda yaşayan azərbaycanlıların sayı getdikcə azalmağa başlamışdır. Millətçi erməni rəhbərliyi savadlı azərbaycanlılara dözül­məz şərait yaratdığı üçün orta məktəb­lərdə dərs deyən müəllimlər, ziyalılar və digər peşə sahibləri maddi çətinliklərə və mənəvi sıxıntılara dözə bilməyib İrəvanı tərk etmişlər. Əvvəlki illərlə müqayisə­də İrəvanda yaşayan azərbaycanlıların sayı getdikcə azalmağa başlamışdır. 1920–1930-cu illərin ortalarından başla­yaraq ermənilərin azərbaycanlılara qarşı siyasi-mənəvi soyqırım siyasəti mərhələ­li şəkildə davam etmişdir. Ermənistanın şovinist hakim dairələri azərbaycanlıların qədim dini və adət-ənənələrinin sıxışdırıl­ması, hətta yasaq edilməsi istiqamətində də ən iyrənc üsullardan istifadə etmişlər.

Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Ermənistan ərazi­sinin rayonlaşdırılması haqqında 12 iyul 1929-cu il tarixdə qərarı ilə respublikada 5 qəza və 31 rayon təşkil olunmuşdur. Rayonlaşdırma zamanı bir sıra azərbay­canlılar sıx yaşayan kəndləri parçalamaq məqsədi ilə həmin bölgələri ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi rayonların tabeçiliyinə keçirmişlər.

1929-cu ildən başlayaraq kənd təsər­rüfatının kollektivləşdirilməsinin həyata keçirilməsi tədbirləri Ermənistanda azər­baycanlılar yaşayan ərazilərdə ən sərt şəkildə tətbiq edilmişdir. Kənd təsərrüfa­tının yenidən qurulması prosesi zamanı ən yaxşı təsərrüfatçıları “qolçomaq” , “ək­sinqilabçı”, “şübhəli ünsür” adı ilə saxta ittihamlar əsasında Sibirə və Qazaxıstana sürgün etmişlər. Beləliklə, də kolxoz sədr-lərindən tutmuş MTS siyasi şöbə rəisi və digər yuxarı vəzifələrə ermənilərin təyin olunması, azərbaycanlıların isə sıxışdı­rılaraq kənarlaşdırılması daha da kütləvi xarakter almışdır.

1930-cu ildə Ağasi Xancyan Ermənis­tan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitə­sinin birinci katibi seçildikdən sonra azər­baycanlılara qarşı təqib və təzyiqlər daha da sərtləşərək amansız xarakter almışdır. Kolxozları möhkəmləndirmək, təsərrüfat­ları dirçəltmək adı altında, yeni mütəxəs­sis qüvvəsinə ehtiyac olduğunu bəhanə gətirərək xaricdən ermənilərin Ermənis­tana kütləvi şəkildə köçürülməsi siyasəti həyata keçirilmişdir. Vaxtilə azərbaycan­lıların öz zəhmətləri hesabına qazanmış olduqları var-dövləti, əmlakı müsadirə edilmiş, özləri isə cəzalandırılmışdır. 

1931-ci ildə Ermənitan Xalq Komissar­ları Sovetinin sədri Ter-Qabrielyan Fran­sada səfərdə olarkən orada nəşr olunan “Bizim yolumuz” adlı qəzetə müsahibə vermiş, səfərinin məqsədini açıqlayaraq Fransada yaşayan ermənilərin bir hissə­sinin Ermənistana köçürülməsi niyyətində olduğunu bildirmişdir. Elə həmin ildə Fran­sadan və Yunanıstandan Ermənistana 17 min erməni köçürülmüşdür.

Sonrakı iki il ərzində Ermənistan rəh­bərliyi on minlərlə ermənini qəbul etmək niyyətini elan etmişdir. Xaricdən köçüb gələn ermənilər Tfuda, Ani-Pemzada və Zorakeşdə yerləşdirilmişdilər. 1933–1934-cü illərdə isə Qərbi Azərbaycana daha 8 min 500 erməni köçürülmüşdür. Ümumiy­yətlə, 1920-ci ildən 1936-cı ilə qədər xari­ci ölkələrdən Ermənistana 42 min erməni köçürülmüşdür.

1937–1938-ci illərdə repressiyalarla əlaqədar ermənilərin azərbaycanlılara qarşı təzyiqi müxtəlif bəhanələrlə daha da güclənmişdir. Sovet hakimiyyətinin, o cümlədən müxtəlif vəzifələrdə çalışan er­məni şovinistlərinin əli ilə misli görünmə­miş repressiyalar həyata keçirilmişdir. Bu, əvvəlki dövrlərdə Azərbaycan türklərinin kütləvi şəkildə sıxışdırılması prosesinin məntiqi davamı idi. Azərbaycanlı ziyalıla­ra türk casusu, panturkist damğası vura­raq onları ya məhv edir, ya da ölkədən qovurdular. 

Bu saxta ittihamlar əsasında həmin dövrdə təkcə İrəvan şəhərindən 2 mindən artıq ziyalı repressiya qurbanı olmuşdur. Daşnakxislət erməni kommunistləri azər­baycanlılara qarşı planlı şəkildə “antisovet təbliğatçı”, “sovet hakimiyyətinin düşməni” kimi saxta ittihamlar irəli sürmüşlər. Qon­darma ittihamlar əsasında Ermənistan­da 60 minə yaxın azərbaycanlı amansız repressiyanın qurbanı olmuşdur. 1936–1937-ci illərin repressiyası zamanı Miko­yan-Yejov-Beriya arayışı əsasında Azər­baycan kəndliləri əksinqilabçı elementlər kimi güllələnmiş, ölkədən qovulmuş, həbs edilmiş, mal-mülkü əlindən alınmışdır. 

Azərbaycanlıların sıxışdırılması o dərəcəyə çatmışdır ki, Ermənistan KP MK və eləcə də Ermənistan XKS yanında “Azsaylı xalqlar şöbəsi” ləğv edilmiş, bü­tün təşkilatları “xalq düşmənləri”ndən tə­mizləmək adı altında komissiyalar yarat­mışdır. Azərbaycanlılara qarşı repressiya o qədər geniş və qəddar xarakter almışdır ki, bu siyasət türkün düşməni olan, lakin SSRİ-də sabitliyin qorunmasına can atan mərkəzi sovet rəhbərliyini də narahat et­mişdir. Anastas Mikoyanın və onun əlal­tılarının əlinə fürsət düşmüşdür ki, onlar türkləri (həm Ermənistanda, həm də Azər­baycanda) məhv edə bilsinlər.

1940-cı illərdən sonra azərbaycanlı­lara qarşı aparılan siyasi-mənəvi terrorun yeni mərhələsi başlanmışdı. Azərbaycanlı ziyalıların, müxtəlif idarə və müəssisələr­də, partiya və dövlət orqanlarında çalışan kadrların vəzifələrdən tamamilə kənar­laşdırılması prosesi özünün kulminasiya nöqtəsinə çatmışdı. 

Ermənistanın millətçi rəhbərliyi Mosk­vadakı havadarlarının himayəsi ilə 1947-ci il dekabr ayının 23-də SSRİ Nazirlər Sovetinin “Ermənistan SSR-dən kolxoz­çuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” qərar qəbul etmə­sinə nail olmuşdur. O vaxtlar SSRİ Nazir­lər Soveti sədrinin müavini olan Anastas İvanoviç Mikoyanın hazırladığı plan əsa­sında Stalin tərəfindən qəbul edilmiş bu qərar azərbaycanlılara qarşı növbəti tarixi cinayət idi.

Avantürist Nikita Xruşşovun hakimiy­yətə gəlməsi Ermənistanda milli ayrı-seç­kilik ovqatını daha da gücləndirmişdir. Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların köçürülməsi prosesi bundan sonra da mərhələ-mərhələ davam etdirilmişdir. Mərhələli köçürülmə prosesi ermənilərin uzun illərdən bəri “Türksüz Ermənistan” yaratmaq ideyasına zəmin yaratmış və nəhayət, 1988-ci ildə monoetnik Ermənis­tan respublikasının yaradılması ilə sonuc­lanmışdır.

Cəlal ALLAHVERDİYEV,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent