Bu günlərdə keçiriləcək Türkdilli Dövlətlər Birliyi Onkoloqlarının I Konqresində sahənin önəmli problemləri müzakirə ediləcək

Son illərdə ölkəmiz mühüm beynəlxalq məclislərə ev sahibliyi edib. Onkologiya ilə bağlı ötən ilin 4–10 iyulunda ilk Türk Dövlətləri Kardionkoloji Konqresinin, 29–30 noyabrında  isə III Beynəlxalq Süd vəzi Xərçəngi Konqresinin keçirilməsi ölkəmizə göstərilən böyük etimadın göstəricisidir. Türkdilli Dövlətlər Birliyi Onkoloqlarının Birinci Konqresinin də bu il 13–14 iyunda Azərbaycan paytaxtında keçirilməsi planlaşdırılır.

Bununla bağlı Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Milli Onkologiya Mər­kə­­zinin baş direktoru, akademik Cəmil Əliyevdən “Xalq qəzeti” üçün müsahibə aldıq. Akademik öncə konqres və onun Bakıda keçirilməsinin əhəmiyyətindən söz açdı:

– Bizim üçün çox fərəhli haldır ki, belə mötəbər bir məclis ilk dəfə məhz ölkəmizdə – Bakı şəhərində keçirilir. Konqresdə türkdilli dövlət­lər­dən Türkiyə, Qazax­ıs­tan, Qırğız­ıs­tan, Özbəkistan, Türkmən­is­tan və Şi­ma­li Kipr Türk Cümhuriyyətindən dəvət olunan konqres iştirak­çı­la­rı – onko­loqlar iştirak edəcək, öz ölkələrində onkoloji xidmətin təşkili, onko­logiya sahəsində olan problemlər, əhali arasında bədxassəli şişlərin rast­gəlmə tezliyi, müayinə və müalicəsinə müasir yanaşma və sair möv­zu­­larda çıxışlar edəcək, fikir, təcrübə  mübadiləsi aparacaqlar. 

Qeyd et­mək lazımdır ki, Azərbaycanda onkologiya sahəsində əhaliyə tib­bi xidmət ölkə Prezidenti İlham Əliyevin təsdiq etdiyi  “Onkoloji yar­dım haqqında” Qanun (23 may 2006-cı il), eyni zamanda, “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” (26 iyun 1997-ci il) Azərbaycan Res­pub­lika­sının Qanunu və digər rəsmi sənədlərlə yanaşı, Ümumdünya Səhiyyə Təş­ki­­latı, Xərçəng xəstəliyinin tədqiqi Beynəlxalq agentlik (The International Agency for Research on Cancer – IARC) və digər müvafiq beynəlxalq təşkilatların tövsiyə etdiyi proqramlar əsasında həyata keçirilir. Di­gər türkdilli dövlətlərdə bəd­xas­sə­li şişlərlə mübarizə proqramlarının hansı hüquqi dövlət sənədləri əsasında həyata keçirildiyi,  onların müsbət və ya mənfi nəticələri, əhalinin və ilk növbədə xəstələrin bütün təbəqələ­rinin müasir   müayinə, müalicə metodlarına əlçatanlıq problemləri mü­za­kirə ediləcək, fikir mübadiləsi aparılacaqdır. Ümid edirik ki, toplan­tı­mız yüksək işgüzarlıq şəraitində keçəcək, qarşımıza qoy­duğumuz məq­səd­lərimizə uğurla nail olacağıq. Konqresin nəticələrinin bizi onkologiya sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığa daha bir addım da yaxınlaşdıracağına əminik.

– Beynəlxalq səhiyyə təşkilatları ilə bu sahədə əməkdaşlığın mü­tə­xəs­sis – onkoloqlarımızın ən son elmi yeniliklərdən istifadə et­mə­sinə nə kimi təsiri var?

– Milli Onkologiya Mərkəzinin əməkdaşları vaxtaşırı olaraq ABŞ,  Av­ro­pa, qardaş Türkiyə Cümhuriyyəti və digər ölkələrin aparıcı onkoloji kli­nikalarında peşəkarlıqlarını yüksəldirlər. Onkologiyada müasir mü­a­yi­nə, müalicə üsulları ilə tanış olur, onların tətbiqini daim izləyir, həmin klinikalarda təlim və təcrübə keçir, kurslarda iştirak edirlər. Milli Onkologiya Mərkəzinin dünyanın bir çox aparıcı klinkaları –İtaliya Can­cer Aid International Onlus (2010), Milan Milli Xərçəng İnstitutu və Mi­lan San Raffaele Xəstəxanası (2011), ABŞ MD Anderson Xərçəng Mər­kə­zi (2015), Türkiyə Respublikası Qazi Universiteti (2015), Hacettəpə Uni­versiteti (2018), Ege Universiteti (2022), Fransa Beynəlxalq Pro­fi­lak­tika Tədqiqat İnstitutu (International Prevention Research Ins­ti­tu­te, 2018), Rusiya Fede­ra­si­ya­sı “Санкт-Петербургский клини­че­с­­кий науч­но-прак­ти­чес­кий центр специализированных видов меди­цин­с­кой по­мощи (онкологический) имени Н.П. Напалкова” (2024), Qa­zax­ıstan On­kologiya və Radiologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutu (2024) və digərləri ilə imzalanan elmi-praktik əməkdaşlıq haq­qın­da müqavilələr bu işləri həyata keçirməyə imkan və şərait yara­dır. Əməkdaşlarımız onkologiya sahəsində beynəlxalq elmi forumların – konfrans, konqres və digər toplantıların fəal iştirakçıları, Bakı şəhəri isə bu forumların təşkil olunduğu müasir, aktiv platformadır.  Yeni, proqressiv bilgilər imkan daxilində bizim klinikada tətbiq edilir, elmi tədqiqatlar həyata keçirilir.

Di­gər türkdilli dövlət­lər­də onkologiya sahəsində aparılan kadr hazırlığı, elmi işlərin aparılması, yeni tex­no­­logiyaların alınması, onlardan və  o cümlədən, süni intellekt  pro­qram­la­rın­dan kli­ni­kada istifadə olunması və digər çoxsaylı problemlərin müzakirə edilməsi op­ti­mal həll yollarının təklif olunmasına şərait yaradacaqdır.  Məsələn, son illərdə im­munoonkologiya sahəsində aparılan elmi tədqiqatların nəticələri bədxassəli şişlərin müayinə və müalicəsində pozitiv sıçrayışlar olmasını proqnozlaşdırmağa əsas verir. İnnovativ, qeyri-invaziv, az vaxt, zəhmət tələb edən və xəstənin sağlamlığı üçün təhlükə yaratmayan, orqanizmdə xərçəng hüceyrələrinin mövcudluğunu göstərə biləcək DNT və RNT-dəki mutasiyaların axtarışına əsaslanan maye biopsiyanı (qan, limfa, onurğa beyini mayesi, ağız suyu, sidik, tər və s.) misal göstərə bilərik. Bu tədqiqat üsulu, xərçəngi erkən mərhələdə təyin etməyə kömək edir. Erkən aşkarlanan xəstəliyin müalicəsi də daha yüksək müsbət nəticə almağa və həyat qurtarmağa imkan verir.

Digər misal, xərçəng kök hüceyrələri markerlərinin öyrənilməsidir. Şiş kök hüceyrələri kök hüceyrə xüsusiyyətlərinə malikdirlər, yəni özlərini yeniləyə və diferensiasiya  edə bilirlər. Onlar şişin böyüməsində və metastaz verməsində, həmçinin müalicəyə qarşı davamlılığın inkişafında mühüm rol oynayırlar. Şiş kök hüceyrələri markerlərinin tədqiqi  radikal müalicə nəticəsində tam remissiyada (şişin tam sorulması) olan pasientlərdə residiv, metastazlar olmasını proqnozlaşdırmağa, onlara əlavə şiş əleyhinə müalicənin, o cümlədən hədəf preparatların təyin edilib-edilməməsinə göstərişləri təyin etməyə imkan verə bilər. 
– Konqresdə müzakirə olunan mövzular türkdilli dövlət­lər arasında tibbi əməkdaşlığın gücləndirilməsinə, xəstəlik­lə­rin müa­li­cə­sində uğurlu nəticələr əldə olunmasına, problemlərin həll yollarına necə təsir edə­cək?

– Türkdilli Dövlətlər Birliyi Onkoloqlarının Birinci Konqresində müxtəlif mövzulu məruzələrdə qeyd olunan problemlərin müzakir­əsin­də əsas məqsəd bu ölkələrin vətəndaşları arasında onkoloji xəstəliklərin profilaktikası, onların ilkin mərhələlərdə diaqnostikası, xəstələrin müalicəsində yüksək effektli, müasir, səmərəli üsulların tətbiqi və xəstəliyin son mərhələlərində olan pasiyentlərə optimal tibbi, so­si­al  və psixoloji yar­dı­mın necə təşkil olunması və onların nəticələri ilə tanış olmaqdır.

Qarşıya qoyulan məqsədə uyğun olaraq aşağıdakı vəzifələri xüsusi qeyd etmək lazımdır: 

– Onkoloji xəstələrə tibbi yardım sahəsində qanun­ve­ri­ci­li­yin təkmilləşdirilməsi;

– mərkəzi, regional və hos­pi­tal xərçəng registrlərin yara­dılması;

– onkoloji xəstəliklərin epidemi­olo­ji aspektlərinin tədqiqi;

– on­koloji xəstəliklərin profilaktikası, müayinəsi, mü­alicəsi, palliativ yardım və reabilitasiya sisteminin təkmilləşdirilməsi;

– onkoloji xəstəlik­lərə qarşı mübarizədə ailə həkimlərinin digər mütə­xəs­sis­­lər­lə birgə ro­lu­nun yüksəldilməsi;

– bu mü­ba­ri­zə­nin müasir səviyyədə həyata keçirilməsi üçün kadrların peşəkarlığının ar­tırıl­ması və tibb müəssisələrinin maddi-texniki imkanlarının güc­lən­diril­məsi;

– onkoloji xəstəliklərə qarşı dövlət proq­ramının digər milli proqram­larla  əlaqələndirilməsi;

– Türkdilli Döv­lət­lər Birliyi onkoloq­la­rı­nın bədxassəli şişlərin müxtəlif aspektlərinin təd­qiqinə həsr edilmiş  birgə elmi işlərinin planlaşdırılması və həyata ke­çirilməsi. 

Qeyd etmək lazımdır ki, elmi-texniki tərəqqinin, rəqəmsal texno­lo­gi­ya­la­rın, süni intellektin kli­niki təbabətə inteqrasiyası, bazar iqtisadiyyatı,  humanist təbabətin kom­mersiya təbabətinə keçidi ənənəvi, klassik tibbi deontologiyanın insanlara qayğı, sevgi prinsipini  dəyişməməlidir. Hə­kim­lik yalnız bilik, təcrübə, müalicə prosesi, onlara nəzarət deyil, xəstələrlə  səmimi ünsiyyətə girmək, çə­tinliklərini anla­maq və onları öz doğma problemləri kimi hiss etməkdir (empatiya). Əf­sus­lar olsun ki, sürətlə və fəal “qloballaşan” dünyada  öz peşələrini yüksək  səviyyədə bilən həkimlərdə empatiya məsələlərində anlaşıl­ma­zlıq­lar müşahidə edilir. Məhz bu səbəbdən biz öz toplantılarımızda tibbi etika problemlərinin zaman müstəvisi kontekstində həmişə geniş mü­za­ki­rəsini vacib hesab edirik.  

Digər prioritet məsələ süni intellektin onkologiya sahəsində tətbiqidir.  Məsələn, Avropa səhiyyə sistemində süni intellektin dəyəri 2016-cı ildə  270 milyon dollar təşkil edirdisə, bu rəqəm 2025-ci ilin sonuna 28 milyard dollara qə­dər yüksələcəkdir. ABŞ maliyyə bazarında süni intellektin tibbə tətbiqi 2022-ci ildə 15,1 milyard dollar olmuşdursa, 2030-cu ildə bu rəqəmin 187,95 milyard dollara qədər yüksəlməsi proq­noz­laşdırılır. Məhz bu səbəbdən göstərilən problemin onkoloqlar tərə­fin­dən öyrənilməsi və klinikada tətbiqi vacib faktordur.

Yuxarıda göstərilən elmi-praktiki işlərin həyata keçirilməsi üçün əla­qə­lən­dirici  şuranın yaradılmasını məqsədəuyğun hesab edirik.  Eyni za­man­da, Türkdilli Dövlətlər Birliyi onkoloqlarının 6 ayda bir dəfə çap olunan elmi-praktiki jurnalının təsis edilməsi təklifi ilə həmkarlarımıza müraciət etmək fikrindəyik. 

Bütün göstərilən problemlərin təhlili, alınmış nəticələr əsasında prak­tiki addımların atılması onkoloji xəstəliklərin rastgəlmə tezliyinin aza­lması, onların diaqnostika və müalicəsinin nəticələrinin və xəstələrin ya­şama, həyat keyfiyyəti göstəricilərinin xeyli yüksəlməsinə səbəb ola bilər.  

– Cəmil müəllim, Azərbaycanda ilk dəfə sizin rəhbərliyinizlə Uşaq On­ko­loji Klinikası yaradılmışdır. Konqresdə uşaqlarda rast gələn bəd­xassəli şişlərin diaqnostika və müalicə problemləri də müzakirə oluna­caq­mı?

– Biz Uşaq Onkoloji Klinikasını yaradan zaman ölkədə  müvafiq ixtisaslı kadrların və bu sahədə təcrübəmizin olmaması səbəbindən bir çox çətinliklərlə üzləşmişdik. Qısa zaman ərzində dünyanın aparıcı klinikalarında yerli  pediatr onkoloq kadları hazırlandı. Klinikanın fəaliyyətə başladığı ilk vaxtlarda işlərin daha pro­fes­sio­nal həyata keçirilməsi və yerli kadrların işlərinə nəzarət üçün xaric­dən ixtisaslı kadrlar dəvət edildi. 

Qeyd etməliyəm ki, Uşaq Onkoloji Klinikasının yaradıl­masında Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse – prezidenti, Heydər Əliyev fondunun rəhbəri Mehriban xanım Əliyevanın  böyük əməyi var. 2012-ci il martın 7-də Milli Onkologiya Mərkəzinin nəz­dində  regionda ilk olan Uşaq Onkoloji Klinikası fəaliyyətə başladı. Hazıda klinikada uşaq cərrahiyyə, uşaq kimyaterapiya, uşaq şüa terapiya şöbələri fəaliyyət göstərir. Hər il ölkədə 300-ə yaxın uşaqda onkoloji patologiya aşkar edilir və onlarda  şiş əleyhinə müalicənin bütün üsulları mükəmməlliklə icra edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti, Leyla xanım Əliyeva Uşaq Onkoloji Klinikasında uşaqların gözlədiyi  sevimli qonaqdır. O, ayda bir neçə dəfə klinikanı ziyarət edir, uşaqları maraqlı hədiyyələrlə sevindirir, orada həyata keçirilən müayinə, müalicə prosedurlarının müasir səviyyədə aparılması üçün müvafiq yardımlar edir. 

Konqresdə ayrı bir bölmədə pediatrik onkolo­gi­yada rast gəlinən bədxassəli şişlərin diaqnostika və müalicəsinə həsr edil­miş çıxış­lar, müzakirələr həyata keçiriləcək.

– Dünyada əhali arasında xərçəng xəstələrinin sayının ildən ilə yüksəlmə tendensiyası müşahidə edilir.  Bizim ölkəmizdə bu göstəri­ci­lə­rin dinamikası necədir? 

– Xərçəng xəstəliyinin tədqiqi Beynəlxalq agentlik (The International Agency for Research on Cancer- IARC) GLOBOCAN-ın məluma­tına görə, dünyada insanların bədxassəli şişlərlə xəstələnmə göstəriciləri ildən ilə artır. 2022-ci ildə dünyada 100 min nəfər əhalidən 196,6-sında (yaşa görə standartlaşdırılmış xəstələnmə göstəricisi) bədxassəli şiş təyin edilmişdir və dünya özrə birincili xəstələrin sayı 20 milyona yaxın olmuşdur. ABŞ-da bu göstərici daha yüksək – 367, Hindistanda isə aşağı – 98,5 təyin edilmişdir. Müraciət edənlərdə ən çox ağciyər, süd vəzi, yoğun bağırsaq, prostat və mədə xərçəngi müşahidə edilmişdir. Son illərdə Azərbaycanda bədxassəli şişlərlə standart xəstələnmə göstəricisi 150–160 arasında dəyişir, nəzərə çarpaçaq yüksəlmə təyin edilmir.  Kişilərdə daha çox ağciyər, mədə, kolorektal, qadınlarda isə süd vəzi, mədə, uşaqlıq boynu və kolorektal xərçəng aşkar edilir.

– Bütün onkoloji xəstələri narahat edən vacib sual dəfələrlə Milli Məclisdə də səs­lən­dirilib. Onkoloji xəstəliklərin mü­a­yi­nə­ və mü­alicə xərcləri nə vaxt icbari tibbi sığorta zərfinə daxil ediləcək? Az­tə­mi­nat­lı təbəqə üçün müayinə və müalicənin əlçatanlığı üçün hansı işlər gö­rülür?

– Müasir təbabətdə bədxassəli şişlərin profilaktikası, erkən mərhələlərdə təyini, pasientlərin müayinə və müalicəsi, reabilitasiya tədbirləri, xəstələrə palliativ yardımın təşkili çox spektrli metodları əhatə edən uzun müddətli  mürəkkəb bir proses, olduqca geniş bir sahədir. Müalicə çoxprofillidir və bura cərrahiyyə, şüa terapiyası, kimyaterapiya, immunoterapiya, hədəf terapiyası və s. daxildir və onlar ayrılıqda və ya birlikdə, müəyyən ardıcıllıqla aparılır. Eyni zamanda, diaqnozun dəqiqləşdirilməsi üçün bir çox hallarda “ikinci tibbi rəy” alınmasına ehtiyac yaranır. Xəstələrin müalicəsi, reabilitasiya tədbirləri də daxil olmaqla aylar və hətta illərlə davam edə bilər. Klinikada xərçəng xəstəliyinin mərhələsi, patoloji prosesin xüsusiyyətləri, xəstənin ümumi sağlamlıq durumundan asılı olaraq aparılan müalicə və müalicə prosesində yaranan reaksiya, fəsadların qarşısının alınması üçün müvafiq yanaşma strategiyaları, protokolları mövcuddur.

 Son illərdə fərdi tibbin inkişafı xərçəng xəstəliyinin müalicəsini daha da mürəkkəbləşdirib və bu müalicə artıq xəstənin şişinin genetik tərkibinə əsaslanan fərdi terapiya ilə həyata keçirilir. Bu yanaşma yüksək səviyyəli diaqnostika imkanlarının və o cümlədən,  molekulyar biologiya metodlarının klinikaya tətbiqini tələb edir. Bir çox hallarda konkret xəstənin müalicəsinin nəticələri – öncədən düşünülmüş proqnoz gözlənilməz ola bilər ki, bu da risklərin qiymətlən­dir­ilməsini çətinləşdirir. Nəhayət, müalicə prosesini çoxprofilli komanda həyata keçirir və onların əlaqələndirməsi vacib şərtdir. Bu koordinasiya çətin olsa da, xərçəngin kompleks müalicəsi üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir.

Xərçəng xəstələrinin yuxarıda qeyd etdiyim mü­a­yi­nə ­və mü­alicə problemlərinin icbari tibbi sığorta zərfinə daxil edilməsi sualına gəlincə, burada öncə çətinliklərin mövcudluğunu deyə bilərik. Onkologiyada sığorta tibbinin təşkilində əsas çətinliklərdən biri müayinə və  müalicənin yüksək maliyyə vəsaiti tələb etməsi və uzun müddətli olmasıdır. Bu amillər sığorta şirkətlərinin xərc öhdəliklərini qarşılamaqda çətinlik yaranmasına səbəb ola bilər. Digər öl­kələrdə sığorta sisteminin onkologiyada tətbiqinin təhlili göstərir ki, bütün amillər – müalicə protokollarının fərqliliyi və pasiyent­lə­rin ehtiyaclarının dəyişkənliyi standart sığorta mexanizmlərini bu sahədə qeyri-effektiv edə bilər və bu səbəbdən sistemin optimal və dinamik olması vacibdir. 

Qəzetiniz vasitəsi ilə vətəndaşlarımızı əmin edirəm ki, ölkəmizdə göstərilən problemin həlli üçün müvafiq dövlət struk­tur­ları birlikdə intensiv çalışırlar və yaxın gələcək­də bu problem yüksək keyfiyyət kriteriyalarını əsas götürməklə öz həllini tapacaq. 

Müsahibəni hazırladı:

Zərifə HÜSEYNOVA
XQ