Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) son illərdə regionda və qlobal arenada yeni bir güc mərkəzi kimi formalaşmaqdadır. Bu birliyin geosiyasi çəkisi getdikcə artır. Artıq təşkilat üzvləri təkcə mədəni platformada deyil, eyni zamanda, iqtisadi, enerji və siyasi sahələrdə də birgə addımlar ataraq qlobal aktor statusu qazanır.
Azərbaycanın energetika naziri Pərviz Şahbazovun İstanbulda keçirilən TDT Enerji Nazirlərinin 5-ci iclasında vurğuladığı kimi, TDT artıq geosiyasi mərkəzə və qlobal arenada vacib aktora çevrilir. Bu prosesdə Azərbaycanın rolu xüsusilə seçilir. Məhz Azərbaycanın təşəbbüsləri və strateji addımları sayəsində türk dünyası enerji və iqtisadi inteqrasiyada mühüm uğurlara imza atmaqdadır.
Bu ilin oktyabr ayında Azərbaycanın ev sahibliyi ilə Qəbələdə keçirilmiş TDT sammiti təşkilatın statusunu bir daha göstərdi. Zirvə görüşünün nəticəsi olaraq qəbul edilən Qəbələ Bəyannaməsi türk dövlətlərinin həmrəyliyini və ortaq siyasət iradəsini nümayiş etdirdi. Artıq TDT üzvləri bir çox beynəlxalq məsələlərdə ortaq mövqedən çıxış edir, o cümlədən Kipr və Fələstin kimi həssas mövzularda vahid siyasət sərgiləyirlər. Bundan da önəmlisi, təşkilat siyasi dialoqdan əlavə, iqtisadi və enerji sahəsində də konkret qərarlar almağa başlayıb. Qəbələ sammitində regionun nəqliyyat bağlantılarının gücləndirilməsi istiqamətində ciddi addımlar atıldı.
Naxçıvanla Azərbaycanın əsas ərazisi arasında maneəsiz əlaqənin bərpası, yəni Zəngəzur dəhlizinin açılması strateji prioritet kimi vurğulandı. Bu addım təkcə Naxçıvanın blokadadan çıxmasına yox, eyni zamanda, hazırda fəaliyyət göstərən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun tam gücü ilə istifadəsinə imkan verəcək. TDT liderləri, həmçinin Trans-Xəzər Orta Dəhlizi və Çin–Qırğızıstan–Özbəkistan dəmir yolu kimi layihələrə dəstək ifadə etdilər.
Beləliklə, Mərkəzi Asiyadan Qafqaz üzərindən Avropaya uzanan yeni ticari nəqliyyat arteriyalarının yaradılması türk dövlətlərinin Avrasiya ticarət yollarında daha fəal iştirakı üçün zəmin formalaşdırır. Bu strateji baxış TDT-yə üzv ölkələrin iqtisadi inteqrasiyasını sürətləndirir və təşkilatı regionun əsas logistik qovşaqlarından birinə çevirir.
Şübhəsiz, TDT-nin lokomotivləri sırasında Azərbaycan və Türkiyənin rolu danılmazdır. Azərbaycan ilə Türkiyənin səmimi qardaşlıq münasibətləri türk respublikaları arasında etimad mühitini gücləndirir. Bölgədə gerçəkləşdirilən layihələr sübut edir ki, bu iki ölkənin ittifaqı bütün türk dünyasının maraqlarına xidmət edir.
Bu gün türk dünyasının iqtisadi əməkdaşlığının əsas sütunlarını enerji və nəqliyyat dəhlizləri təşkil edir. Mərkəzi Asiyanın zəngin təbii sərvətlərinin Avropa bazarlarına çıxarılması istiqamətində TDT çərçivəsində geniş koordinasiya mövcuddur. Xüsusilə, Azərbaycan ilə Qazaxıstanın enerji sahəsində tərəfdaşlığı regionun neft və qaz təchizatında mühüm rol oynayır. Qazaxıstan neftinin bir qismi Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri vasitəsilə dünya bazarına çıxarılır, bu da Azərbaycan ərazisini Orta Asiya üçün etibarlı tranzit marşrutuna çevirir. Ümumiyyətlə, TDT ölkələri birlikdə böyük enerji potensialına malikdir.
Təşkilatın Baş katibi Kubanıçbek Ömüraliyevin sözlərinə görə, TDT üzvləri əhəmiyyətli neft, təbii qaz, kömür və bərpaolunan enerji mənbələrinə malikdirlər – Azərbaycan və Qazaxıstan qlobal enerji bazarında əsas neft-qaz ixracatçıları kimi çıxış edir, Qırğızıstan hidroenergetika potensialına malikdir, Özbəkistan Mərkəzi Asiyanın ən böyük qaz istehsalçılarından biridir, Türkiyə isə həm ənənəvi, həm də günəş və külək kimi bərpaolunan enerjini sürətlə inkişaf etdirir. Belə zəngin baza sayəsində TDT çərçivəsində vahid enerji şəbəkəsi formalaşdırmaq, həmçinin beynəlxalq enerji bazarlarında daha böyük pay qazanmaq mümkündür.
Yaxın illərdə Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Xəzər dənizi üzərindən “yaşıl enerji” dəhlizi layihəsi planlaşdırılır – bu layihə çərçivəsində Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda qurulan günəş və külək elektrik stansiyalarının istehsal etdiyi enerjinin Azərbaycan–Gürcüstan–Türkiyə xətti ilə Avropaya ötürülməsi nəzərdə tutulur. Burada da məqsəd yalnız Azərbaycanın deyil, potensialda Qazaxıstan və Türkmənistanın da bərpaolunan enerji layihələrinin birlikdə reallaşdırılmasıdır.
Nəqliyyat-kommunikasiya sahəsində də türk dövlətlərinin əməkdaşlığı yeni mərhələyə qədəm qoyub. Artıq beynəlxalq aləmdə “Orta Dəhliz” kimi tanınan Trans-Xəzər nəqliyyat marşrutu Çindən başlayaraq Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Avropaya uzanan etibarlı ticarət yoludur. Rusiyadakı müharibə şəraitində şimal marşrutuna alternativ olaraq Orta Dəhlizə maraq daha da artıb – yükdaşımaların həcmi iki dəfə artaraq 2022-ci ildə 3,2 milyon tona yaxınlaşıb. Bu dəhlizin tam potensialla işləməsi üçün TDT ölkələri birgə addımlar atır: Aktau, Ələt, Poti kimi Xəzər və Qara dəniz limanlarında infrastruktur genişləndirilir, dəmir yolu ötürücülük qabiliyyəti artırılır, vahid tarif siyasəti üzərində iş gedir.
Orta Dəhlizin daha səmərəli fəaliyyəti üçün Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkiyə və Gürcüstan 2022-2027-ci illəri əhatə edən Yol Xəritəsi layihəsini imzalayıblar. Bundan əlavə, Şimal-Cənub dəhlizi də TDT məkanının bir hissəsidir və Azərbaycan bu marşrutda da əsas əlaqələndirici rol oynayır. İndi isə Zəngəzur dəhlizinin reallaşması gündəmdədir. 2020-ci il 10 Noyabr Bəyanatına əsasən, Ermənistan ərazisindən keçəcək bu bağlantı Azərbaycanın qərb rayonlarını birbaşa Naxçıvan və Türkiyə ilə birləşdirəcək. Artıq Zəngəzur dəhlizi istiqamətində konkret addımlar atılır – Azərbaycan ərazisində dəmir yolunun və avtomobil yolunun tikintisi sürətlə gedir, İran üzərindən alternativ yol layihəsi də nəzərdən keçirilir.
Zəngəzur dəhlizi açıldıqdan sonra Türk dövlətlərinin coğrafiyası fiziki olaraq birləşəcək və Orta Dəhliz daha da qısalacaq. Bu, həm iqtisadi baxımdan tranzit vaxtını və məsafəni azaldacaq, həm də türk dünyasının coğrafi bütövlüyünü təmin edəcək – Qazaxıstandan yola çıxan yük qatarı fasiləsiz şəkildə Xəzəri keçib Azərbaycan üzərindən birbaşa Türkiyəyə gedə biləcək. Beləliklə, enerji və nəqliyyat dəhlizləri türk dünyasında iqtisadi inteqrasiyanın “qan damarları” funksiyasını daşıyır.
Bu gün TDT üzv 5 dövlət (Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan) və 2 müşahidəçi (Türkmənistan, Macarıstan) ölkə ilə birgə 170 milyon nəfərə yaxın əhalini əhatə edir. Bu ölkələrin birlikdə illik ÜDM-i 1,5 trilyon ABŞ dollarından çoxdur, qarşılıqlı ticarət dövriyyəsi isə 1,2 trilyon dollara yaxındır. Dünyanın ümumi ticarət dövriyyəsinin təxminən 2,4 faizi artıq türk dövlətlərinin payına düşür.
Təbii ki, bu rəqəmlər daha da artmaq potensialına malikdir, çünki hələ enerji və nəqliyyat sahəsində bütün imkanlar tam reallaşdırılmayıb. Xəzərin böyük qaz ehtiyatlarına sahib Türkmənistan TDT-yə tam qoşulduqdan və enerji şəbəkəsinə inteqrasiya edildikdən sonra təşkilatın ümumi iqtisadi çəkisi daha da artacaq.
Eyni zamanda, TDT məkanında “yaşıl enerji”, rəqəmsal iqtisadiyyat, turizm kimi sahələrdə də böyük perspektivlər mövcuddur. Artıq “Türk Yaşıl Enerji Baxışı” adlı təşəbbüs qəbul olunub, iqlim dəyişikliklərinə birgə cavab olaraq ekoloji layihələrin koordinasiyasına başlanılıb. Türk dünyasının turizm potensialını birləşdirmək üçün “Müqəddəs İpək Yolu Turu” kimi ortaq marşrutlar hazırlanır. Bütün bunlar türk dövlətlərinin iqtisadiyyatlarının bir-birini tamamladığını və birlikdə böyük sinerji yarandığını göstərir.
Beləliklə, TDT-nin nüfuzu və regional rolu daha da artır. İndi türk dövlətləri tək-tək deyil, birlikdə hərəkət edən vahid güc mərkəzi kimi çıxış edirlər. Azərbaycan isə bu vahid mərkəzin enerji təminatçısı, tranzit körpüsü və siyasi təşəbbüskar lideridir. Türk dünyası birlikdə güclüdür – XXI əsr məhz bu birliyin inkişaf əsri olacaq. Azərbaycanın fəal iştirakı ilə formalaşan bu yeni geosiyasi-iqtisadi mərkəz Avrasiya məkanında sülhə, rifaha və davamlı inkişafa töhfə verməkdədir.
Nurlan ABDALOV
XQ
