Yuxularımız çin, xəyallarımız gerçək olub. Çox şükür Tanrıya, illər boyu həsrə­tini çəkdiyimiz gözəl Qarabağımızın, Şərqi Zəngəzurumuzun hər yerinə olduğu kimi, milli mədəniyyətimizin beşiyinə – dilbər Şuşamıza da getmək daha əlçat­maz arzu deyil. Ancaq bu növbəti səfərimdə də həyəcanımı boğa bilmirəm, ayrı düşdüyü anasına qovuşmaq üçün tələsən uşaq kimi sevinirəm. 

Milli Qurtuluş Günü və Şuşa Bəyan­naməsinin imzalanmasının üçüncü ildö­nümünə həsr olunmuş “Türk Dövlətləri Təşkilatı: geosiyasi reallıqlar və qlobal kataklizmlər fonunda yeni strateji hə­dəflərə doğru” mövzusunda beynəlxalq konfransın iştirakçılarını aparan avtobus karvanımız Salyan rayonunun ərazisində fasilə verir. Məsafə baxımından Bakı–Şuşa yolu burada yarılanır. Ancaq mənə görə, yolun yarılandığı yer “Siz işğaldan azad edilmiş ərazilərə daxil olursunuz!” lövhəsinin vurulduğu, “Zəfər yolu”nun başlandığı yerdir. 

Qarabağın, Şərqi Zəngəzurun ətri bu­ralardan daha aydın duyulmağa başlayır. Məhz buradan sonra müzəffər Ali Baş Ko­mandanımızın rəhbərliyi, əzmi, qətiyyəti sayəsində rəşadətli ordumuzun bizə bəxş etdiyi qələbəmizin mahiyyətini daha də­rindən anlamaq mümkündür. Neçə-neçə igid oğullarımızın canı-qanı bahasına qa­zandığımız, zəfər tariximizə qızıl hərflərlə yazılmış şanlı qələbənin! Məhz buradan başlayır Vətən içində Vətən...

7 dağ aşdıq, 7 tunel keçdik...

Şuşaya ilk səfərimdə “Zəfər yolu” ilə getmişdim. Yolçusu olanlar bilir, sərt dön­gələri, enişləri, yoxuşları ilə “Zəfər yolu”­nun hər qarışı sanki qəhrəmanlarımızın Şuşamızı yağı tapdağından qurtarmaq üçün hansı çətinliklərdən, keçilməz yer­lərdən keçdiklərini xatırladır. Elə bil, na­ğıllarda deyilən kimi, yeddi dağ aşırsan, yeddi dərə keçirsən. 

Ancaq əzəli sakinlərinin yenidən məs­kən saldığı, gündən-günə gözəlləşən Füzuli şəhərinə çatmağımıza az qalmış avtobuslarımız aeroportun yaxınlığın­dan dövrə vurub yeni salınmış körpünün üstünə qalxdı və başqa bir yolla Şuşaya doğru şütüməyə başladı. Tezliklə hər­dən yaxınlaşıb ya altındakı tuneldən, ya üstündəki körpüdən keçsək də, kəsiş­məyəcək “Zəfər yolu”ndan aralı düşdüyü­müzü, çəkilişi yekunlaşmaqda olan yeni Əhmədbəyli–Füzuli–Şuşa yolu ilə hərəkət etdiyimizi anlayıram. Bu, sadəcə, heyrə­tamizdir! 

“Zəfər yolu”nun eniş-yoxuşlarından, sərt döngələrindən bəhs etmişdim, an­caq yeni yol tamamilə fərqlidir. Dağların altında tunellər qazılıb, dərələrdə nəhəng körpülər salınıb, sel sularının, torpaq, daş-qaya uçqunlarının qarşısını almaq üçün kənarlarda bütün lazımi işlər görü­lüb. Yolboyu elə bil təbiətin gözəllikləri ilə insanın yaratdığı möcüzələr yarışa çıxıb. Füzulidən Şuşaya qədər nə az, nə çox, düz yeddi tunel qazılıb. Qürurlanmamaq, fəxr etməmək mümkün deyil!

Yağış yuyur, gün qurudur...

Şuşa bizi özünəməxsus qonaqpər­vərliyi, şüşə kimi təmiz, günlü-günəşli havası ilə, gülərüzlə qarşılayır. İlk gəli­şimdən keçən müddətdə nə qədər dəyi­şib, ilahi. Şəhər elə bil günbəgün deyil, saatbasaat gözəlləşir, abadlaşır. Ziyarə­tinə gələnlərin də, burada işləyənlərin də, küçələrində şütüyən avtomobillərin də sayı artıb. Çox şükür, Şuşanın hər ye­rində həyat qaynayır.

Yerləşdiyimiz “Xarı bülbül” otelində boş otaq yoxdur. İnzibatçıdan soruşuram ki, bu, sabahkı tədbirə gələn qonaqlara görə belədir? Cavab verir ki, xeyr, ölkə­mizin hər yerindən, hətta xaricdən gələn­lərin ardı-arası kəsilmir. Həftə sonları, bayram günləri nömrələrin hamısı dolu olur. Hətta əvvəlcədən zəng edib otaq sifariş edirlər. 

Şuşanı yenidən görmək həyəcanın­dan yolun yoğunluğu da yada düşmür. Hazırlaşıb bir anda şəhəri gəzməyə, buradakı yeni yaşayış kompleksinə baş çəkməyə tələsirəm. Ancaq deyir, sən say­dığını say, gör Şuşanın havası nə sayır. Hələ Bakıda ikən telefonla Şuşada daimi yaşamaq xoşbəxtliyinə çatmış dostum­dan “Havalar necə keçir, gödəkcə-filan götürməyə ehtiyac varmı?” soruşanda xə­bərdarlıq etmişdi ki, hər gün yağış yağır. 

Haqlı imiş, yandırıcı iyun günəşinin üzünü buludlar örtür və şıdırğı yağış baş­layır. Bir az Şuşa yağışında islanıb nəm çəkmiş torpağın, otun ətrini ciyərlərimə çəkirəm, yağışın kəsməyini gözləyirəm. Ramiz Rövşənin “yağış yuyur, gün quru­dur...” misralarını xatırlayıram. Yəqin, Şu­şaya işğaldan əvvəl də, lap elə işğal döv­ründə də tez-tez yağış yağıb. Təbiəti belə şıltaqdır Şuşanın. Ancaq indi bu yağışlar sanki Şuşadan, Xankəndidən, Xocalıdan, Laçından mənfur düşmənin murdar izləri­ni yuyub aparmaq, müqəddəs yurdumuzu arındırmaq üçün yağır. Yağış yuyur, gün qurudur...

Şuşaya qayıtmaq yenidən doğulmaqdır

Şuşa elə də böyük şəhər deyil. Aya­ğından başına, sağından soluna piyada gəzmək mümkündür. Yağış kəsən kimi, mən də piyada düzəlirəm yola, üz tutu­ram daimi məskunlaşmaq üçün Şuşaya qayıtmış sakinlərin yaşadıqları yeni bina­lara sarı. Məlumat üçün bildirim ki, Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı çərçivə­sində Şuşaya artıq bir neçə dəfə köç hə­yata keçirilib. Sonuncu dəfə doğma yurda qayıtmaq xoşbəxtliyi 85 nəfərdən ibarət 21 ailəyə qismət olub. Ümumilikdə isə, bu vaxta kimi, Şuşaya 491 nəfərdən ibarət 126 ailə köçürülüb.

“Dəmir yumruq” küçəsi ilə üzü yuxa­rı qalxdıqca, qarşımda yeni binalardan ibarət yaşayış kompleksinin gözəl mən­zərəsi açılır. Binaların quruluşunu, fasad­larına Şuşanın öz daşlarından çəkilmiş üzlüklərin yaratdığı qədimliklə müasirliyin harmoniyasını, həyətdəki uşaq parklarını həyəcansız seyr etmək mümkün deyil. Hələ cəmi 3–4 mərtəbə olmasına baxma­yaraq, hər binanın liftlə təmin edilməsini, binaların zirzəmisində mənzillərin sayına uyğun avtomobillər üçün saxlama yerlə­rini demirəm. Həyətlərdə quraşdırılmış attraksionlarda oynayan qayğısız uşaqlar Şuşanın xoşbəxt gələcəyinin qaranquş­ları kimi sevinclə civildəşirlər. Çox şükür, Şuşaya həyat qayıdıb! 

“Söz döyüşü”nün unudulmaz səhifələri

Şuşada şuşalının qonağı olmadan, bir stəkan çayını içmədən geri dönmək olmaz. Filologiya elmləri doktoru, pro­fessor İlhami Cəfərsoyun mənzilinin qa­pısını döyürəm. Uzun illər məcburi köç­kün kimi Bakının Pirşağı qəsəbəsindəki “Gilavar” pansionatında məskunlaşmış İlhami müəllim mayın 30-dan həyat yol­daşı Raisə Fərəcova ilə birlikdə Şuşaya yeni mənzilinə köçüb. Gülərüzlə, sevinclə qarşılayırlar məni. Özlərinə gözaydınlığı, evlərinə xeyir-dua verirəm. Mənzilləri ge­niş və işıqlı, tavan hündürdür. Keyfiyyət­li divar kağızları, ağ rəngli otaq qapıları, içəridə yaradılmış şərait, sadəcə, möh­təşəmdir.

30 ilə yaxın müddətdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İns­titutunun qədim dillər şöbəsinin müdiri işləmiş professor İ.Cəfərsoy öz xahişi ilə işdən çıxaraq gəlib ki, elmi-pedoqoji fəa­liyyətini Qarabağ Universitetində davam etdirsin. Deyir, 74 yaşım var, ancaq Şuşa­ya qayıdandan özümü 14 yaşlı uşaq kimi hiss edirəm. Tez-tez televiziya qülləsinin olduğu yüksəkliyə çıxıram, oradan ağac­ların, kolların arası ilə yıxıla-dura, hət­ta yumalana-yumalana evə qayıdıram. Vətənin torpağına ayaq basmaq dünya­nın ən böyük səadətidir. 

İlhami Cəfərsoy 1950-ci ildə Şuşanın Aşağı Quşçu kəndində anadan olub. O vaxt ermənilər azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdə orta məktəb açmağa imkan vermirdilər, ona görə də 9–10-cu sinifləri Xankəndidə oxumağa məcbur olub: “Ya­ğışda, qarda, palçığa bata-bata hər gün on kilometrdən artıq yol gəlirdim ki, təhsil ala bilim. Bax, belə çətinliklərlə oxusam da, ovaxtkı Azərbaycan Pedoqoji İnsti­tutunun tarix-filologiya fakültəsinə daxil oldum və oranı fərqlənmə diplomu ilə bi­tirdim. Tələbə ikən “Elm və həyat” jurnalın­da, qəzetlərdə 10-dan artıq elmi məqaləm çıxmışdı. Odur ki, ali təhsilimi bitirən kimi, məni keçmiş APİ-nin Xankəndidəki filialı­na müəllim işləməyə göndərdilər. 

İkinci il idi işləyirdim, şovinist erməni yazıçısı Zori Balayanın millətçilik zəminin­də məqalələri çıxmağa başladı. Yazırdı ki, Araz çayı Van gölündən başlayır, erməni dilində mahnılar oxuya-oxuya axıb ge­dir, tökülür Xəzər dənizinə. Gün gələcək, Xəzər dənizi də bizim olacaq. Onda mə­nim cəmi 23 yaşım vardı, gənc idim. Zori Balayanın həyasız fikirləri qanıma toxu­nurdu və ona lazımi cavab yazdım, fikirlə­rinin nə qədər yalan və təhlükəli olduğunu faktlarla sübut etdim. Məqaləm “Azər­baycan gəncləri” qəzetində çap olundu. Bununla da, sanki, bütün Xankəndi dəydi bir-birinə. Ermənilər məni ittiham edirdilər ki, Zori Balayan bizim vətənpərvərdir, niyə ona elə cavab yazmısan? 

Tez-tez səbəbsiz yerə elmi şuralar ça­ğırılır, orada mənim məsələm müzakirəyə çıxarılırdı. Sonra mənə xəbərdarlıq etdilər ki, işdən çıx, gəl Şuşaya, yoxsa ermənilər səni şərləyib tutduracaqlar. Bu, 1973-cüildə olub. Beləcə, Şuşaya gəldim və öm­rümün həmin ildən sonrakı hissəsi bu şəhərlə bağlıdır”. 

İlhami müəllim hər səhər tezdən şəhə­ri gəzməyə çıxdğını bildirir. Özü də ucqar küçələrdə. Deyir ki, xatirələrimi axtarıram, dostlarımın, tanışlarımın dağıdılmış ev­lərinin divarlarını öpüb-oxşayıram. Belə gəzintilərin birində qəribə bir sürprizlə də qarşılaşıb: “Erməni separatçılar vəziyyəti gərginləşdirdiyindən 1990-cı ildə Xankən­didəki institutu Şuşaya köçürmüşdük. Bu yaxınlarda həmin institutun yerləşdiyi bi­nanın dağıntılarının arasında gəzəndə toz-torpağın içərisindən müəllifi olduğum, 1991-ci ildə çap olunmuş “Qarabağ etno­nimlərinin tədrisi haqqında metodiki vəsa­it”i tapdım. Kövrəldim... Təmizləyib yeni evimə gətirdim...”

İndi yenidən Şuşada yaşamağın necə bir hiss olduğunu, təəssüratlarını soruşu­ram. Şuşanı, bu yerlərin havasını təriflə­yir. Deyir, mən dünyanın bir çox ölkələrin­də, kurort şəhərlərində olmuşam, Şuşa onların hamısından qat-qat üstündür. Ha­vası hamısından gözəldir, müalicəvidir. Özünü bir balaca narahat hiss edirsənsə, başın ağrıyırsa, çıxırsan bir yüksəkliyə, sinə dolusu havanı çəkirsən ciyərlərinə, bütün ağrın-acın keçir...

Şuşa bizimdir, Qarabağ Azərbaycandır!

Dadlı, ləzzətli Şuşa çayımızı da içdik, söhbətimizi də etdik. İlhami müəllimlə, Raisə xanımla yenidən, bu dəfə Xankən­di Universitetində görüşmək arzusu ilə sağollaşıb ayrılıram. Elə Şuşa şəhəri ilə də. Təbii ki, doğma Vətənimizin hər qarışı əzizdir, doğmadır, ancaq niyəsə Şuşadan, Qarabağdan, Şərqi Zəngəzurdan ayrılıb Bakıya qayıtmaq çətin gəlir mənə. Bu ay­rılığın müvəqqəti olduğunu, yenə və nə vaxtsa daimi yaşamaq üçün dönəcəyimi bilsəm belə. 

Şuşayla şuşalı həmkarımız Kərim Kə­rimlinin misralarını dəyişdirərək vidalaşı­ram:

Hələlik, Şuşa, mənim şəhdim-şəkərim!

Görüşənədək, mənim azad şəhərim!

Bu səfər təəssüratımı isə Şuşa azadlı­ğına qovuşan gün Prezident, qalib Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bütün dünyaya təntənə ilə bəyan etdiyi və 30 illik qanlı münaqişəyə nöqtə kimi səslənmiş möh­təşəm tarixi nidası ilə bitirirəm: “Şuşa bi­zimdir, Qarabağ Azərbaycandır!”

Mahir RƏSULOĞLU,
yazıçı-jurnalist 

Bakı – Şuşa – Bakı